شلاق اقلیمی

اقتصادایرانی: تهران از دیرباز با چالش کم‌آبی دست و پنجه نرم کرده و تامین آب آشامیدنی آن با اتکا به قنات‌ها و آب انبارها امکان‌پذیر بوده است؛ امروز نیز این معضل با تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی همچنان پابرجاست.

یادداشت را به طور کلی بخوانید:

تهران در طول تاریخ خود با مساله کم‌آبی بیگانه نیست. تا پیش از روزگار معاصر و ساختن سدها و لوله‌کشی آب، شهر برای تامین آب آشامیدنی خود اتکا به قنات‌ها و آب انبارها داشت. به نوشته جعفر شهری، تهران‌پژوه مشهور در کتاب طهران قدیم، بخش چشم‌گیری از منابع نظام خیرات، مبرات و کسب ثواب به ساخت قنات‌ها، آب انبارها و سقاخانه‌ها و وقف عام آنها در مناطق کم آب شهر اختصاص می‌یافت. به این ترتیب هر مسجد، تکیه، حسینیه، بازارچه، گذر و کوچه در تهران آب انباری داشت که اهل خیری آن را وقف کرده بود. با این حال مساله بهداشت محیط رعایت نمی‌شد و آب آلوده زندگی را بر تهران‌نشینان تلخ و ناگوار می‌کرد.

مساله بی‌توجهی به منابع آبی و شیوه‌های نادرست بهره‌برداری از آن شاید نخستین‌بار به‌طور صریح و در قالب گزارش گروه اول مشاورین‌هاروارد به سرپرستی جورج بی. بالدوین (۱۳۳۷ تا ۱۳۴۰) آمده باشد؛ آنجا که اشاره به مشکلاتی چون ضعف نهادی و نیروی انسانی، تعریف حقوق آب، تعیین حق‌آبه‌ها، مطالعه منابع آب و روش‌های بهینه‌سازی بهره‌برداری به تفکیک حوزه‌ها می‌کند و درباره برداشت بیش از اندازه از چاه‌های آب و تخلیه منابع آب زیرزمینی هشدار می‌دهد. 

در گزارشی «مساله افزایش جمعیت و نکاتی پیرامون سیاست عمران کشوری» از موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران سال ۱۳۴۵ به شکلی جدی اهمیت توجه به مساله افزایش جمعیت شهر تهران، کمبود آب و ضرورت برنامه‌ریزی فضایی سرزمین ایران گوشزد می‌شود. حتی ضوابط نخستین طرح جامع شهر تهران، مصوب سال ۱۳۴۸ تاکید بر ظرفیت آب شهر تهران برای جمعیت ۵.۵‌میلیون نفری دارد. در گزارش دبیرخانه شورای نظارت بر گسترش شهر تهران در اسفند۱۳۵۶ به نام «گزارش اجمالی درباره تهران؛ وضع موجود و پیشنهادات» معروف به گزارش تهران ۵۶، به صراحت ذکر می‌شود که با توجه به روند مصرف آب در گذشته، ازدیاد جمعیت و افزایش درآمدها و توسعه فعالیت‌های ساختمانی داخل و خارج محدوده و برنامه‌های مصوب شهرک‌سازی، منابع موجود آب تکافوی رفع احتیاجات مصارف مختلف شهری را نخواهد کرد.    

کم‌‌توجهی به هشدارهای جهانی و گزارش‌های مرتبط با مساله کمبود و کمیابی آب به‌ویژه درخصوص مساله تغییرات اقلیمی هم قابل ذکر است. موسساتی چون مرکز اسکان سکونتگاه‌های انسانی و مرکز آب سازمان ملل درباره زیرساخت‌های فرسوده و برنامه‌ریزی شهری ضعیف که شهرها را در برابر تنش‌های آبی آسیب‌پذیر می‌کند، مدت‌هاست که هشدار می‌دهند. بر اساس گزارش‌ها، سامانه آب تهران از ۳۰درصد هدررفت آب در رنج است، لوله‌ها کهنه شده‌اند و استخراج آب زیرزمینی بی‌قاعده است. برخی نظریه‌ها از «شلاق اقلیمی» نام می‌برند که اشاره به خشکسالی‌ها و سیل‌های متناوب همچون تهدید شهری فزاینده دارد. تهران در حال تجربه پنجمین سال متوالی خشکسالی است با کاهش بارش ۴۰ تا ۵۰درصد و ذخایر پایین سدها که در تاریخ معاصر نظیر ندارد.

مصرف سرانه آب در تهران اگر بپذیریم که برابر ۲۵۰لیتر در هر روز است، نشان از مصرف فراتر از معیارهای جهانی دارد که سبب عمده آن می‌تواند تراکم جمعیت و رفتارهای مصرفی ناکارآمد باشد. حتی در زمینه مصرف آب هم نابرابری خود را نشان می‌دهد؛ درحالی‌که ساختمان‌های چند طبقه از فقدان فشار آب رنج می‌برند، مناطق کم‌درآمدنشین نیز اتکایشان به تانکرهای آب‌رسان است که نگرانی‌هایی را در زمینه بهداشت و برابری ایجاد می‌کند.

تهران در فقدان مشارکت مردمی، سیاست شهری ملی و مشخص نبودن برنامه‌ریزی فضایی کشور و کم‌توجهی بخش سیاسی اداره کشور به ضرورت التزام به برنامه‌های کارشناسی و مصوب، راه رشد بی‌رویه خود را در قالب منطقه شهری انبوه تهران و کرج ادامه خواهد داد تا شاید کمبود منابعی همچون آب و بروز پیامدهای سنگین ناشی از آن مانند اعتراضات و نارضایتی های اجتماعی، بخش سیاسی را وادار به بازاندیشی در سیاست‌های اداره امور خود کند.

گزارش‌های جهانی درخصوص مدیریت منابع آبی یکپارچه و برنامه‌ریزی شهری تاب‌آور در زمینه تغییرات اقلیمی هشدار می‌دهند. بحران آب فعلی را می‌توان با راه‌حل‌هایی چون تعطیلات اضطراری و توزیع آب و بستن مراکزی چون استخرها تا اندازه‌ای سروسامان داد و امسال را هم ختم به خیر کرد؛ اما بحران منابع آب و دیگر بحران‌های تهران همچون آلودگی، بدمسکنی و نابرابری نیازمند اصلاحات ساختاری گسترده است.