حمایت نهادهای مالی و تحول صندوق‌های سرمایه‌گذاری
مونا حاجی‌‌‌علی‌اصغر، کارشناس ارشد بازار سرمایه
اقتصادایرانی: صندوق‌های سرمایه‌گذاری و نهادهای مالی با نقش‌آفرینی مؤثر در مدیریت نقدینگی و کاهش رفتارهای هیجانی، تحولات چشمگیری را در بازار سرمایه ایران رقم زده‌اند و با ایجاد ابزارهای نوآورانه، مسیر سرمایه‌گذاری متناسب با ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران را هموار کرده‌اند.
یادداشت را بخوانید:
مرور روند چند سال اخیر نشان می‌دهد حمایت‌های انجام‌شده از طریق صندوق‌ها، هرچند با چالش‌هایی همراه بوده اما تاثیر محسوسی در کاهش رفتارهای هیجانی و هدایت سرمایه‌های خرد داشته است.
تا چند سال قبل بخش عمده صندوق‌های فعال در بازار ایران محدود به گروه‌های اصلی صندوق‌های درآمد ثابت، سهام و مختلط بود. این ساختارها، گرچه پاسخگوی نیاز بخشی از سرمایه‌گذاران بود اما امکان انتخاب متناسب با سطوح مختلف ریسک‌پذیری و افق‌های سرمایه‌گذاری را فراهم نمی‌کرد. از سال۱۳۹۹ به بعد با صدور مجوز صندوق‌های نوآورانه تنوع چشمگیری در این حوزه رخ داده است:
صندوق‌های بخشی: متمرکز بر صنعت (مانند طلا، پتروشیمی،…)، مشابه صندوق‌های تخصصی جهانی.
صندوق‌های اهرمی: با بهره‌گیری از ابزار ترکیبی سهام و با درآمد ثابت، امکان کسب بازده مضاعف را فراهم می‌کنند؛ مدلی که در جهان از دهه۲۰۰۰میلادی رایج شده است.
صندوق‌های بازنشستگی و بلندمدت: به تامین مالی آینده خانوارها کمک کرده و برای اولین‌بار در حال تبدیل شدن به گزینه‌ای جدی در بازار سرمایه ایران هستند.
ETFهای متنوع: با ورود به بورس و امکان معامله روزانه، نقش پررنگی در جذب سرمایه‌گذاران خرد پیدا کرده‌اند.
این تحول علاوه بر افزایش انتخاب برای سرمایه‌گذاران، گامی به‌سوی تطبیق بازار سرمایه ایران با استانداردهای جهانی محسوب می‌شود؛ جایی که صندوق‌های بخشی وETFها بخش بزرگی از جریان سرمایه را به خود اختصاص داده‌اند.
حمایت‌های اخیر نهادهای مالی- اعم از تزریق منابع به صندوق‌ها، ایجاد بازارگردان‌ها و طراحی ابزارهای پوشش ریسک- توانسته نقش ضربه‌گیر را برای بازار ایفا کند. این اقدامات به‌ویژه در دوره‌های اصلاح بازار، موجب شده از شدت خروج نقدینگی و رفتارهای هیجانی کاسته شود. هرچند این حمایت‌ها مقطعی بوده و هنوز به چارچوبی پایدار و خودکار (همانند سازوکارهای صندوق‌های تثبیت بازار در کشورهای پیشرفته) تبدیل نشده‌اند اما تجربه چند سال اخیر نشان داده که حضور نهادهای مالی می‌تواند اعتماد عمومی به بازار را افزایش دهد.
یکی از مهم‌ترین آثار گسترش صندوق‌ها، افزایش سهم سرمایه‌گذاری غیرمستقیم است. سرمایه‌گذاران خرد که پیشتر مستقیما اقدام به خریدوفروش سهام می‌کردند، اکنون بیش از گذشته ترجیح می‌دهند منابع خود را به صندوق‌های حرفه‌ای بسپارند. این تغییر رویکرد چند پیامد مثبت داشته است که عبارتند از: کاهش تصمیمات هیجانی و خطاهای رفتاری سرمایه‌گذاران تازه‌وارد، استفاده از مدیریت حرفه‌ای و تحلیل تخصصی در چینش پرتفوی، افزایش شفافیت و نقدشوندگی و هم‌راستایی بیشتر بازار با استانداردهای نظارتی بین‌المللی.
بازارهای مالی پیشرفته طی دو دهه گذشته شاهد انقلاب صندوق‌ها بوده‌اند. در ایالات‌متحده، دارایی‌های تحت مدیریت صندوق‌های قابل معامله (ETF) از کمتر از ۱۰۰میلیارد دلار در اوایل دهه۲۰۰۰، به بیش از ۸تریلیون دلار در سال۲۰۲۴ رسیده است به طوری که بیش از نیمی از خانوارهای آمریکایی از طریق صندوق‌های بازنشستگی و ETFها سرمایه‌گذاری می‌کنند. در اروپا و شرق آسیا نیز الگوی مشابهی در جریان است و صندوق‌های بخشی و بازنشستگی نقش اصلی در پس‌اندازهای بلندمدت خانوارها ایفا می‌کنند. در مقابل سهم صندوق‌ها در بازار سرمایه ایران اگرچه رو به رشد است اما همچنان فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد. برآوردها نشان می‌دهد حدود ۲۰ تا ۲۵درصد ارزش بازار از طریق صندوق‌ها مدیریت می‌شود در حالی که این رقم در ایالات‌متحده و اروپا بین ۵۰ تا ۷۰درصد است. به بیان دیگر فضای رشد قابل‌توجهی برای توسعه صندوق‌های تخصصی، بازنشستگی و ETFهای بین‌المللی در ایران وجود دارد.
برای نزدیک شدن به تجربیات موفق جهانی، چند اقدام کلیدی ضروری است:
- تثبیت نقش حمایتی نهادهای مالی از طریق صندوق‌های بازارگردانی و سازوکارهای پایدار مشابه «صندوق تثبیت» در آمریکا و اروپا.
- گسترش تنوع صندوق‌ها به‌ویژه در حوزه بازنشستگی، صندوق‌های شاخصی و بخشی که می‌توانند سبد سرمایه‌گذاری خانوارها را متعادل‌تر کنند.
- فرهنگ‌سازی و آموزش مالی برای تشویق سرمایه‌گذاران خرد به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم.
- بهبود زیرساخت‌های قانونی و نظارتی برای تسهیل ورود سرمایه‌گذاران نهادی و خارجی به صندوق‌ها.
تجربه سال‌های اخیر نشان می‌دهد حمایت نهادهای مالی از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری نه‌تنها در مدیریت بحران‌ها و نوسانات بازار موثر بوده بلکه زمینه‌ساز تحول ساختاری در الگوی سرمایه‌گذاری کشور نیز شده است. مقایسه با بازارهای جهانی حاکی از آن است که ایران در ابتدای این مسیر قرار دارد؛ مسیری که در صورت ادامه نوآوری، توسعه زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی می‌تواند به تعمیق و کارآمدی واقعی بازار سرمایه منجر شود.
