کاروان دل‌ها در جاده بی‌انتها
محمدحسین مختاری، سفیر جمهوری اسلامی ایران در واتیکان
اقتصادایرانی: پیاده‌روی اربعین حسینی، بزرگ‌ترین گردهمایی مذهبی جهان اسلام، با قدمت تاریخی از سفر جابر بن عبدالله انصاری، نمادی از عشق، وفاداری و اتحاد شیعیان به امام حسین(ع) است که هر ساله میلیون‌ها زائر را به مسیر کربلا می‌کشاند.
یادداشت را در ادامه بخوانید:
۱- در ارتباط با ریشه‌های تاریخی پیاده‌روی اربعین می‌توان گفت: قدیمی‌ترین گزارش‌ها درباره پیاده‌روی زیارت اربعین، مربوط به حرکت جابر بن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ پیامبر(ص) به همراه عطیه عوفی است. در سال ۶۱ هجری، در نخستین اربعین شهادت امام حسین(ع)، جابر با پای پیاده از مدینه یا از کوفه (طبق برخی روایات) به سمت کربلا رفت و بر مزار سیدالشهدا حضور یافت. این حرکت جابر به‌عنوان اولین زیارت اربعین، الگوی معنوی و نماد وفاداری به امام حسین(ع) شد.
با وجود فشارها و محدودیت‌های حکومت‌های اموی و عباسی، شیعیان کوفه و شهرهای اطراف، به صورت پنهانی یا آشکار، به زیارت کربلا و حتی پیاده‌روی به سمت آن اقدام می‌کردند.
در قرن دوم و سوم هجری؛ نقل‌های تاریخی از شیعیان کوفه، بصره و نواحی عراق وجود دارد که به صورت گروهی و گاه شبانه به کربلا می‌رفتند.
در عصر آل‌بویه (قرن چهارم هجری) با توجه به قدرت‌گیری شیعیان در بغداد، مراسم‌های عاشورا و اربعین آزادانه و گسترده برگزار شد. گزارش‌ها از دسته‌های پیاده و کاروان‌های زیارتی خبر می‌دهند.
در دوره صفویه زائران ایرانی به‌صورت دسته‌جمعی و غالبا با پای پیاده، مسیر نجف تا کربلا را طی می‌کردند. بسیاری از کاروانسراها و مسیرهای امن برای این سفر در همان زمان شکل گرفت.
در عصر عثمانی و به‌ویژه حکومت بعث عراق، پیاده‌روی اربعین با محدودیت و حتی سرکوب شدید مواجه شد. در دوره صدام حسین، شرکت در پیاده‌روی اربعین جرم محسوب می‌شد و ده‌ها نفر از زائران به دلیل شرکت در آن اعدام یا زندانی شدند. این باعث شد بسیاری از شیعیان مسیرها را مخفیانه طی کنند. باوجود خطر، حرکت پیاده‌روی به عنوان نماد مقاومت و هویت دینی ادامه یافت. پس از سقوط رژیم بعث، پیاده‌روی اربعین با ابعاد گسترده و آزادانه احیا شد. میلیون‌ها نفر از عراق، ایران، لبنان، پاکستان، افغانستان، کشورهای حوزه خلیج‌فارس و حتی آفریقا، اروپا و آمریکا در این مراسم شرکت می‌کنند.
مسیر اصلی نجف به کربلا به طول حدود ۸۰ کیلومتر است که زائران معمولا در سه روز طی می‌کنند. صدها موکب مردمی در طول مسیر خدمات رایگان (غذا، آب، محل استراحت، درمان) ارائه می‌دهند.
پیاده‌روی اربعین امروز به یک پدیده اجتماعی جهانی بدل شده است یعنی بزرگ‌ترین اجتماع سالانه انسانی جهان (برخی آمار تا ۲۵میلیون نفر) و نمایش فرهنگ ایثار، مهمان‌نوازی و وحدت امت اسلامی به شمار می‌رود، همچنین بستری برای گفت‌وگوی بین‌فرهنگی و رسانه‌ای شدن پیام عاشورا تبدیل شده است.
بدیهی است پیاده‌روی اربعین نه‌صرفا یک آیین مذهبی بلکه استمرار یک پیام تاریخی است؛ پیامی که از حرکت جابر آغاز شد، در طول قرون تحت فشار و محدودیت ادامه یافت و امروز به نماد جهانی عدالت‌خواهی، همبستگی و عشق به امام حسین(ع) تبدیل شده است.
البته نباید از نظر دور داشت که تداوم و توسعه سنت پیاده‌روی اربعین مرهون نقش محوری علما در طول تاریخ است. از احیای آن توسط محدث نوری (ره) تا تاکید مراجع معاصر بر اهمیتش و نیز توجه به جنبه‌های فرهنگی و معنوی مراسم علما همواره در کنار مردم بوده‌اند. حضور معنوی ایشان نه‌تنها به تبیین اهمیت زیارتی و اخلاقی این حرکت کمک کرده بلکه در مسیر زیارت نمونه‌ای از خدمت عاشقانه و عملی به زیارت‌کنندگان بوده است.
۲- اربعین حسینی نقطه عطفی در تاریخ و فرهنگ شیعه است که هر ساله میلیون‌ها عاشق را از اقصی نقاط جهان به کربلای معلی می‌کشاند. این حرکت عظیم که بزرگ‌ترین تجمع سالانه مذهبی جهان به شمار می‌رود نه‌تنها پاسداشت حماسه عاشورا و یادآور مظلومیت اهل بیت(ع) است بلکه نماد همبستگی، ایثار و عشق به حقیقت نیز محسوب می‌شود. در میان جلوه‌های این مراسم، «پیاده‌روی اربعین» جایگاه ویژه‌ای دارد؛ حرکتی که ریشه در سنت‌های کهن شیعی و الهام گرفته از سیره اهل بیت(ع) دارد.
در منابع روایی، زیارت امام حسین(ع) جایگاهی بی‌بدیل یافته و پاداش‌های فراوانی برای آن بیان شده است. امام صادق(ع) در روایتی که شیخ ابن قولویه در کامل الزیارات نقل کرده، می‌فرماید: هرکس به سوی قبر امام حسین(ع) پیاده رود، خداوند به ازای هر قدم او هزار حسنه می‌نویسد، هزار گناه را از پرونده‌اش پاک می‌کند و هزار درجه بر مقامش می‌افزاید. این روایت نه‌تنها عظمت این عمل را می‌نمایاند بلکه نشان می‌دهد که در نگاه اهل بیت(ع)، راه رفتن به سوی زیارت، خود یک عبادت عظیم است که حتی از لحظه حرکت تا رسیدن، مشمول فضل الهی می‌شود.
افزون بر این، امام حسن عسکری(ع) در حدیثی مشهور، زیارت اربعین را یکی از پنج نشانه مومن برشمرده و فرموده‌اند: «عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ… وَ زِیَارَهُ الْأَرْبَعِینَ». این تعبیر نشانگر آن است که زیارت اربعین تنها یک مستحب فردی نیست بلکه در منظومه اعتقادی شیعه، بخشی از هویت ایمانی و شعائر دینی محسوب می‌شود.
۳- پیاده‌روی اربعین در بُعد فردی نوعی سلوک معنوی و تمرین روحانی است. زائر در این مسیر از خانه و آسایش خود دل می‌کند، سختی‌های راه، کم‌خوابی، تشنگی و خستگی را به جان می‌خرد و در فضایی سرشار از ذکر، دعا و یاد خدا گام برمی‌دارد. هر قدم نماد بریدن از دنیا و نزدیک شدن به محبوب است. در این سفر، روح انسان صیقل می‌خورد، ایمانش تقویت می‌شود و در پرتو یاد حسین(ع)، به بازنگری در ارزش‌ها و اهداف زندگی می‌پردازد.
از منظر اجتماعی پیاده‌روی اربعین جلوه‌ای بی‌نظیر از وحدت اسلامی و انسانی است. میلیون‌ها نفر از مذاهب، ملیت‌ها و زبان‌های گوناگون در یک مسیر و با یک هدف حرکت می‌کنند. در این میان فرهنگ «مواسات» و «خدمت بی‌چشمداشت» در موکب‌ها به اوج می‌رسد. مردم عراق با عشق و گشاده‌رویی، خانه و دارایی خود را وقف زائران می‌کنند، غذایی می‌پزند، بستر فراهم می‌کنند و حتی کفش و لباس زائر را می‌شویند. این روحیه خدمت‌رسانی تجسم عملی تعالیم قرآن درباره «ایثار» و «احسان» است.
پیاده‌روی اربعین همچنین یک پیام‌رسان بزرگ فرهنگی است. حضور رسانه‌ها، ثبت تصاویر و گزارش‌ها و انتقال پیام عاشورا به جهانیان موجب شده است که این مراسم به سکویی برای معرفی مظلومیت امام حسین(ع) و آرمان‌های عدالت‌خواهانه او تبدیل شود. بسیاری از غیرمسلمانان نیز با مشاهده این شکوه و معنویت به جست‌وجوی حقیقت در اسلام و مکتب اهل بیت(ع) ترغیب شده‌اند.
از جنبه جسمی و روانی، پیاده‌روی طولانی چندروزه، یک فعالیت بدنی سالم است که قدرت عضلات و استقامت قلبی-عروقی را تقویت می‌کند. در بعد روانی، حضور در جمع‌های پرشور و معنوی، کاهش استرس، ایجاد امید و نشاط روحی را به همراه دارد.
در نگاه عرفانی پیاده‌روی اربعین را می‌توان «سلوک الی‌الله» دانست. سالک از «منِ» محدود خود می‌گذرد و در راه محبوب حقیقی قدم برمی‌دارد. هر گام نه‌فقط فاصله‌ای جغرافیایی بلکه حرکتی از غفلت به ذکر، از خودخواهی به خداخواهی است. این سفر تمرینی برای روزی است که همه انسان‌ها «یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ» در پیشگاه پروردگار گرد خواهند آمد.
در مجموع پیاده‌روی اربعین نه‌تنها یک عمل مستحب با ثواب بی‌پایان اخروی بوده بلکه مدرسه‌ای بزرگ برای تربیت روح، تقویت ایمان، ایجاد وحدت اجتماعی و احیای ارزش‌های انسانی است. هر قدم این راه، گامی به سوی حسین(ع) و در نهایت گامی به سوی خداوند است.
۴- پیاده‌روی اربعین را می‌توان از دو منظر جامعه‌شناسی و روانشناسی بررسی کرد. در این تحلیل هم به لایه‌های ساختاری و اجتماعی این پدیده پرداخته می‌شود و هم به لایه‌های فردی و روانی آن:
۱-۴- تحلیل جامعه‌شناسانه
الف) همبستگی اجتماعی (Social Solidarity)
از دیدگاه امیل دورکیم، آیین‌های مذهبی نقش مهمی در ایجاد و تقویت همبستگی اجتماعی دارند. پیاده‌روی اربعین با حضور میلیون‌ها نفر از فرهنگ‌ها، زبان‌ها و ملیت‌های مختلف، نوعی همبستگی مکانیکی بر پایه ایمان و ارزش‌های مشترک ایجاد می‌کند.
این همبستگی نه‌تنها هویت مذهبی شیعیان را تقویت می‌کند بلکه پیوند میان جوامع مسلمان و حتی غیرمسلمان شرکت‌کننده را نیز گسترش می‌دهد.
ب) هویت جمعی و بازتولید فرهنگی
پیاده‌روی اربعین یک مناسک بازتولید هویت است یعنی ارزش‌ها و نمادهای فرهنگی ـ دینی شیعه (مانند ایثار، عدالت‌خواهی، مقاومت) هر ساله در عمل اجتماعی زنده و به نسل‌های جدید منتقل می‌شوند. حضور جوانان و نوجوانان باعث می‌شود که این آیین به نوعی کارخانه هویت‌سازی برای آینده شیعه تبدیل شود.
ج) سرمایه اجتماعی (Social Capital)
پیاده‌روی اربعین با ایجاد روابط چهره‌به‌چهره، مهمان‌نوازی گسترده و همکاری داوطلبانه، سطح سرمایه اجتماعی پیوندی (bonding) میان شیعیان و سرمایه اجتماعی ایجاد پل (bridging) میان ادیان و مذاهب است. تعامل مردم عراق با زائران خارجی، تصویری متفاوت از روابط فراملی می‌سازد که فراتر از روابط سیاسی و اقتصادی است.
د) مقاومت فرهنگی
این مراسم نوعی مقاومت نرم فرهنگی در برابر روندهای سکولاریزاسیون و فردگرایی افراطی در جهان معاصر است.
اربعین با تکیه بر حافظه تاریخی واقعه کربلا، گفتمانی ضدظلم و ضدانسان‌زدایی تولید می‌کند.
۲-۴- تحلیل روانشناسانه
الف) همدلی و ایثار:
در طول مسیر، پدیده‌هایی مانند پذیرایی بدون چشمداشت، خدمت به غریبه‌ها و کمک متقابل باعث افزایش همدلی (empathy) و رفتارهای نوع‌دوستانه (altruism) می‌شود. این رفتارها به لحاظ روانی احساس رضایت، معنا و آرامش ایجاد می‌کنند که روانشناسان آن را پاداش درونی (intrinsic reward) می‌نامند.
ب) معناجویی و هویت فردی:
از دیدگاه ویکتور فرانکل (روان‌درمانی معناگرا)، شرکت در پیاده‌روی اربعین می‌تواند پاسخ به نیاز بنیادین انسان برای یافتن معنا در رنج و زندگی باشد.
بسیاری از زائران این مسیر را فرصتی برای بازنگری در زندگی، خودشناسی و پالایش روح می‌دانند.
ج) تجربه جمعی و احساس تعلق:
حس حضور در جمع عظیمی که هدفی مشترک دارد، نوعی شور جمعی (collective effervescence) ایجاد می‌کند که به گفته دورکیم، تجربه‌ای عمیق و احساسی است که فرد را از روزمرگی جدا می‌کند.
این حس، استرس و اضطراب را کاهش می‌دهد و اعتمادبه‌نفس اجتماعی را افزایش می‌دهد.
د) اثرات درمانی و روان‌تنی:
راه رفتن طولانی و منظم، در کنار آرامش معنوی، اثرات مثبت بر سلامت روان و حتی جسم دارد (کاهش افسردگی، بهبود عملکرد قلبی و عضلانی.)
ارتباط مستقیم با طبیعت، قطع ارتباط موقت با فضای مجازی و ساده‌زیستی اجباری باعث سم‌زدایی روانی می‌شود.
جمع‌بندی
پیاده‌روی اربعین ترکیبی از یک آیین دینی، تجربه روان‌شناختی عمیق و پدیده اجتماعی بین‌المللی است. این رویداد نه‌تنها تقویت‌کننده هویت دینی و همبستگی اجتماعی است بلکه در سطح فردی موجب معناجویی، رشد شخصی، و آرامش روانی می‌شود. به همین دلیل تحلیل آن باید همزمان ابعاد اجتماعی (ساختار، هویت، سرمایه اجتماعی) و روانی (معنا، همدلی، تجربه جمعی) را در نظر بگیرد.
