تابستان تهران در کام خشکسالی

داده های تازه منتشرشده از وضعیت منابع آب کشور، تصویری هشداردهنده و بحرانی از وضعیت سدهای حیاتی پایتخت ترسیم می کند؛ تصویری که زنگ خطر تشدید بی سابقه ترین خشکسالی های نیم قرن اخیر را به صدا درآورده است.

بر اساس گزارش وضعیت منابع آب کشور منتهی به 28 تیرماه 1403 متوسط بارش سال آبی جاری با 147 میلیمتر، کاهش 38 درصدی نسبت به میانگین بلندمدت (57 ساله) داشته و نسبت به دوره مشابه سال گذشته، تقریبا نصف شده است.

این آمار، سال آبی جاری را به یکی از خشک ترین سال های تاریخ کشور تبدیل کرده است؛ سالی که با رتبه 56 از 57 سال، تنها یک قدم بالاتر از خشک ترین سال ثبت شده ایستاده. نکته تکان دهنده تر، تداوم این روند در استان تهران است که هم اکنون پنجمین سال متوالی خشکسالی را تجربه می کند.

پیامد مستقیم این کم بارشی بی سابقه، وضعیت فاجعه بار مخازن سدهای کشور و بویژه تهران است. میزان پرشدگی کل مخازن سدهای کشور، حدود 44 درصد و وضعیت بحرانی سدهای کلیدی تهران در جدول پیوست این گزارش موجود است.

این اعداد به وضوح نشان می دهد که سدهای تهران نه تنها در تامین آب مورد نیاز برای تابستان پرمصرف پیش رو با چالش عظیمی روبه رو هستند، بلکه حتی تامین آب شرب پایدار پایتخت نیز می تواند در معرض خطر جدی قرار گیرد. کاهش ذخایر به معنای کاهش فشار آب در شبکه، افزایش احتمال قطعی های موضعی و فشار مضاعف بر منابع آب زیرزمینی آسیب دیده است.

سخنگوی صنعت آب، عیسی بزرگ زاده روز گذشته در نشستی با خبرنگاران گفت: «در حال حاضر 50 شهر در 24 استان از جمله تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، ساوه و بندرعباس با چالش کم آبی دست و پنجه نرم می کنند. وزارت نیرو برای مقابله با این شرایط، 169 پروژه اضطراری را در دست اجرا دارد. همچنین منطقه «تهران آبی» که شامل استان های تهران و البرز می شود، بیش از 20 میلیون نفر جمعیت را در خود جای داده و نیازمند مدیریت ویژه منابع آبی است.»

وی تاکید کرد: «در حال حاضر تنها 21 درصد از ظرفیت سدهای تهران پر است که نیمی از این حجم باقیمانده نیز به دلیل وجود رسوبات غیرقابل استفاده است. در واقع ذخیره واقعی آب تهران به سطح خطرناکی کاهش یافته و در صورت عدم مدیریت مصرف، تامین آب شرب پایتخت با مشکل مواجه خواهد شد.»بزرگ زاده تصریح کرد: «در حال حاضر کل ذخیره آب تهران 403 میلیون مترمکعب است که در این میان سد لتیان با 52 درصد پر شدگی 21 میلیون مترمکعب کمتر از سال گذشته است. سد ماملو نیز تنها 9 درصد پرشدگی در ذخایر خود دارد. همچنین سد امیرکبیر نیز با 36 درصد پرشدگی 26 میلیون مترمکعب کاهش نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته دارد. علاوه بر آن سد طالقان نیز 51 میلیون مترمکعب ذخیره آب دارد. در حالی که ظرفیت مطلوب آن 187 میلیون مترمکعب است.»

وی اظهار کرد: «امروز سهم آب های زیرزمینی و سطحی تهران تقریبا 50/50 یعنی برابر شده است. اما با افت منابع زیرزمینی اتکا به سدها بیشتر شده است. در حالی که این سدها نیز پر نیستند. بنابراین شهروندان تهران و البرز اگر از همین امروز میزان مصرف خود را 25 درصد کاهش ندهند بزودی با محدودیت های شدید آب شرب مواجه خواهیم شد.»

شرکت آب و فاضلاب استان تهران (آبفا) در واکنش به این وضعیت، در حال انجام اقدامات فوری برای مدیریت فشار در شبکه توزیع است. از جمله تنظیم شیرآلات خطوط فرعی برای کنترل فشار و جلوگیری از شکست خطوط، وجود فشارشکن ها در شبکه (با فشارهای ثبت شده مانند 0.9 اتمسفر و 3.9 اتمسفر و اختلاف ارتفاع 30 متری محل آنها) که نشان دهنده پیچیدگی و حساسیت مدیریت فشار در شرایط کم آبی است و تاکید بر حجم مخازن ذخیره آب منازل. آبفا تهران به صراحت هشدار می دهد که مخازن خانگی باید به اندازه ای باشند که با مدیریت مصرف، تاب آوری 24 ساعته را تضمین کنند. این هشداری غیرمستقیم درباره امکان اختلالات احتمالی در آینده نزدیک است.

در کنار بحران طبیعی، چالش های ساختاری نیز بر دامنه مشکلات می افزایند. بخش آب و آبفا در بودجه 1404، دارای 567 طرح با اعتباری در حدود 60 هزار میلیارد تومان است که حتی در بهترین حالت (با احتساب ردیف های متفرقه) به حدود 100 هزار میلیارد تومان می رسد.با وجود اولویت بندی طرح ها بر اساس اثربخشی (اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی)، محدودیت بودجه و زودبازده بودن، دولت چهاردهم 270 طرح شامل 220 پروژه را به عنوان اولویت دار انتخاب کرده است. هزینه تکمیل این پروژه های اولویت دار حدود 475 هزار میلیارد تومان عنوان شده که بسیار فراتر از اعتبارات اختصاص یافته و نشان دهنده شکاف عظیم مالی بین نیازها و امکانات است.

به گفته سخنگوی صنعت آب، سالی 400 هزار نفر به مصرف کنندگان آب در تهران افزوده می شود و تخصیص نیافتن اعتبار پروژه ها سبب خواهد شد 20 سال زمان برای اجرای آنها صرف شود.بزرگ زاده، میانگین قیمت آب بهای خالص برای یک واحد مسکونی در یک ماه در شهر تهران را برای مصارف زیر الگو 14 هزار و 625 تومان اعلام کرد که این رقم برای تا یک و نیم برابر الگو 88 هزار و 481 تومان می شود.بزرگ زاده این قیمت را برای مصارف 1.5 تا 2 برابر الگو 201 هزار و 845 تومان و برای بیش از 2 تا 3 برابر الگو را نیز 480 هزار و 687 تومان دانست و افزود: «این رقم ها برای پرمصرف ها بسیار ناچیز است و باید اصلاح شود.»

وضعیت سدهای تهران و استان نشان می دهد که پایتخت در عمیق ترین بحران آبی نیم قرن خود قرار دارد. 5 سال خشکسالی متوالی، ذخایر استراتژیک را به پایین ترین سطح ممکن رسانده و تاب آوری سیستم را بشدت کاهش داده است. کاهش مستمر حجم سدهای لار، لتیان، ماملو و امیرکبیر که نقش محوری در تامین آب شرب میلیون ها تهرانی دارند، خطری ملموس و فزاینده است. وضعیت کنونی قطعا منجر به فشار بر کشاورزی و صنعت خواهد شد و تخصیص آب به این بخش ها به ناچار کاهش خواهد یافت؛ اتفاقی که پیامدهای اقتصادی جدی به همراه دارد. چنانکه سخنگوی صنعت آب از هدفگذاری مدیریت مصرف 25 درصدی برای تابستان امسال خبر داده و گفته است: «برای تحقق این هدف موفق نشدیم و در شهر تهران فقط توانستیم 2.5 درصد مدیریت مصرف داشته باشیم که این میزان تنها رشد جمعیت تهران را پوشش داد، یعنی به اندازه سال گذشته برای تهران تامین آب می کنیم؛ درحالی که در پنجمین سال خشکسالی تهران، می بایست 25 درصد از مصرف را کاهش می داشتیم.

پرشدگی زیر 20 درصد سدهای حیاتی مانند لار و لتیان و 5 سال خشکسالی پی در پی، نشانه های واضحی هستند که زمان تعلل به پایان رسیده است. نجات پایتخت از این بحران، نیازمند عزمی ملی، تغییر رفتار هر شهروند و اختصاص منابع مالی و فنی کافی است. آینده آبی تهران در گرو تصمیمات و اقداماتی است که همین امروز باید با حداکثر جدیت و سرعت اتخاذ و اجرا شوند. سکوت یا تعلل، پایتخت را به سوی روزهای بسیار دشوارتری پیش خواهد برد.»