جنوب سوریه و کرانه باختری نقطه اشتعال منطقه/طرح‌های نتانیاهو چطور می‌تواند عربستان، ترکیه و اردن را درگیر یک بی‌ثباتی بزرگ کند
آرمین منتظری/ عضو گروه دیپلماسی و بین‌الملل
ادامه یادداشت را بخوانید:
با وجود خطراتی که این بی‌ثباتی می‌تواند به دنبال داشته باشد، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، همچنان این رویکرد را ادامه می‌دهد. در تاریخ دوم سپتامبر، نیویورک تایمز گزارش داد که رئیس ستاد ارتش اسرائیل، رئیس موساد، مشاور امنیت ملی و وزیر امور خارجه کابینه نتانیاهو همگی با برنامه‌های نتانیاهو برای حمله جدید به غزه مخالف هستند. اما نتانیاهو در حال آماده شدن برای تشکیل کابینه امنیتی خود است تا در واکنش به تلاش‌های بین‌المللی برای به رسمیت شناختن کشور فلسطینی، الحاق بخش‌هایی از کرانه باختری را بررسی کند.
نیروهای اسرائیلی همچنان در جنوب لبنان حضور دارند. درحالی‌که ایالات متحده رهبری تلاش‌های دیپلماتیک برای خلع سلاح حزب‌الله را بر عهده دارد و یک هفته پیش، نتانیاهو سه هدف بلندپروازانه اسرائیل در سوریه را تشریح کرد: حفاظت از جامعه دروزی در استان سویدا و مناطق اطراف آن، گسترش یک منطقه غیرنظامی در جنوب دمشق که مناطق با اکثریت دروزی در امتداد مرز شمالی اردن را در بر می‌گیرد، و ایجاد یک کریدور بشردوستانه برای تأمین غذا، کمک‌های پزشکی و مصالح ساختمانی. این طرح یک روز پس از آن اعلام شد که نیروهای اسرائیلی حمله‌ای را در نزدیکی پایتخت سوریه انجام دادند.
این حمله یک عملیات زمینی نادر بود که بسیار فراتر از منطقه حائلی انجام شد که اسرائیل پس از سقوط اسد در دسامبر گذشته ایجاد کرده است. اسرائیلی‌ها معتقدند که الزامات استراتژیک‌شان این است که از آنجایی‌که توسط دشمنان احاطه شده‌اند، مجبورند تمام تهدیدات بالقوه در امتداد مرزهای خود را عقب برانند. بنابراین، تمرکز عملیات‌های جنبشی اسرائیل به سمت مرزهای شمال شرقی و شرقی آن در حال تغییر است.
در سوریه، اسرائیل یک منطقه حائل ایجاد کرده که از لبنان در شمال تا اردن در جنوب امتداد دارد. این منطقه بین دو منطقه کلیدی سه‌گانه مرزی امتداد یافته است. نخست کوه هرمون، که در آن اسرائیل و سوریه به لبنان می‌رسند. دوم دره رودخانه یرموک، که اسرائیل و سوریه به اردن می‌رسند و سوم که منطقه اصلی است، منطقه حائل در استان قنیطره سوریه است که ۱۱۶۵ تا ۱۳۰۰ کیلومتر مربع است.
اگرمنطقه عملیاتی که اسرائیل به دنبال آن است را نیز لحاظ کنیم، این منطقه سوم تا استان‌های درعا و سویدا امتداد می‌یابد و 4660 تا 5179 کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. این منطقه حائل برای محافظت از اسرائیل در برابر حملات احتمالی جناح‌های اسلام‌گرای سنی همسو با دولت جدید رئیس‌جمهور سوریه، طراحی شده است. الشرع با حمایت ترکیه، عربستان سعودی و دولت ترامپ، در تلاش است تا یک اقتصاد سیاسی جدید در سوریه ایجاد کند و این منطقه حائل اسرائیل چالش بزرگی برای اقتدار نوپای اوست. به همین دلیل، دمشق با میانجیگری واشنگتن در حال مذاکره با اسرائیل است.
الشرع هیچ علاقه‌ای به درگیری با اسرائیل ندارد، زیرا این امر مانع از تثبیت قدرت او خواهد شد. با این حال، اسرائیل نظم نوظهور در سوریه را یک تهدید بلندمدت می‌بیند. برای جلوگیری از اینکه دمشق جنوب سوریه را تحت کنترل خود درآورد، اسرائیل از گروه‌های شورشی دروزی مستقر در سویدا که با قبایل عرب محلی و گروه‌های اسلام‌گرای متحد با دولت الشرع درگیر هستند، حمایت کرده است. در گام بعدی، اسرائیل منطقه حائل خود را گسترش خواهد داد تا سویدا را نیز شامل شود. در واقع، طرح اعلام‌شده دولت نتانیاهو ایجاد یک منطقه غیرنظامی است که بخش عمده‌ای از سه استان جنوبی سوریه یعنی قنیطره، درعا و سویدا را در بر می‌گیرد.
چنین طرحی به وضوح تلاش‌های الشرع برای متحد کردن اقلیت‌های مذهبی و قومی مختلف سوریه تحت یک ساختار سیاسی جدید را تضعیف می‌کند. مهمترین این اقلیت‌ها، علوی‌های منطقه ساحلی شمال غربی و حتی مهم‌تر از آنها، کردها در شمال شرقی هستند که بزرگترین گروه اقلیت سوریه هستند و بیش از یک دهه است که عملاً از خودمختاری برخوردارند.
سرنوشت کردهای سوریه نگرانی اصلی حامی اصلی الشرع، یعنی ترکیه است که سال‌هاست با چالش جدایی‌طلبی کردها در خاک ترکیه مبارزه می‌کند. اگر دمشق نتواند شورش دروزی‌ها را مهار کند، اعتبارش زیر سوال می‌رود و این بی‌اعتباری تلاش‌ها برای ایجاد یک دولت-ملت سوری را ناکام خواهد کرد. بنابراین، دولت الشرع چاره‌ای ندارد جز اینکه مطمئن شود کنترل سه استان جنوب پایتخت سوریه را از دست نمی‌دهد. حال یا با اسرائیل به توافق می‌رسد، یا جنوب سوریه برای آینده‌ای قابل پیش‌بینی منطقه‌ای مملو از درگیری خواهد بود.
خطر جدی وجود دارد که چنین درگیری‌ای به اردن، به ویژه استان‌های شمالی یعنی مفرق و اربد، سرایت کند. اردن هم نگران است که چگونه وضعیت در سرزمین‌های فلسطینی ممکن است بر ثبات داخلی تأثیر بگذارد. با توجه به اینکه ۶۰ درصد از اردنی‌ها اصالتاً فلسطینی هستند، امان سخت تلاش کرده تا هرگونه پیامد جنگ در غزه را که بتواند بر فلسطینی‌های اردن اثر منفی بگذارد، مهار کند.
البته وخامت اوضاع در کرانه باختری، با توجه به گسترش شهرک‌های یهودی‌نشین تحت حکومت راست‌گرای فعلی اسرائیل، نگرانی بسیار فوری‌تری برای اردن است. اگر اسرائیل برنامه‌های خود برای الحاق بخش‌های بزرگی از کرانه باختری را دنبال کند، درگیری ناشی از این اقدام می‌تواند بلقا و مادبا، دو استانی که با منطقه فلسطین هم‌مرز هستند و از پایتخت، امان فاصله چندانی ندارند را تحت تأثیر قرار دهد.
در اصل، چشم‌انداز بروز خطر زیادی برای ایجاد یک درگیری در منطقه‌ای وسیع از جنوب سوریه تا شمال غربی اردن و درگیر کردن بازیگران دولتی و غیردولتی دیده می‌شود این تغییر رخدادها، شکست بزرگی برای ترکیه و عربستان سعودی خواهد بود. چراکه هر دو کشور منافع مشترکی در ایجاد ثبات در سوریه دارند. اگرچه ترکیه بار سنگین را در سوریه به دوش می‌کشد، اما بی‌ثباتی در اردن برای عربستان سعودی به طرز خطرناکی قابل سرایت خواهد بود. ریاض که همین حالا هم خود را به عنوان رهبر منطقه‌ای مطرح کرده، احتمالاً مجبور خواهد شد ابتکار عمل امنیتی را به دست بگیرد.
