تصویری از زنی که جنگ جهانی را متحیر کرد؛ فهیمه اکبر به روایت غزل شاکری!
اقتصاد ایرانی : جشن تولد ۱۰۸ سالگی فهیمه اکبر، زنی که آوازهای جاودانش در جنگ جهانی دوم ماندگار شد، با حضور هنرمندان و با پیام فرزندانش برگزار شد؛ صدای او به همت تیمسار اشرفی در سال ۱۳۳۴ ضبط شده و به عنوان نخستین پادکستهای موسیقی ایران شناخته میشود.
یکصد و هشتمین سالگرد تولد «فهیمه اکبر» با عنوان «آهنگ سرگذشت؛ گرامیداشت هنرمندی که آوازهایش در جنگ جهانی دوم برای ایران به یادگار ماند»، در شامگاه سهشنبه ۱۸ آذر در سالن استاد «جلیل شهناز» خانه هنرمندان با حضور جمعی از هنرمندان برگزار شد.
فهیمه به روایت فرزندانش
در بخش ابتدایی این مراسم، پیام تصویری ضبطشده توسط فرزندان «فهیمه اکبر»، «گیلان و گلی» از آمریکا پخش شد. گیلان، دختر بزرگ فهیمه اکبر، مادرش را «شخصیتی فوقالعاده» معرفی کرد؛ زنی با صدای گرم، هوش بینظیر و قلبی مملو از مهربانی. او بیان کرد: «مادرم نهتنها باهوشترین فردی بود که میشناختم، بلکه زیباترین و مهربانترین شخص هم بود. بیشتر از همه، او انسانی کامل بود.»
گیلان از خاطرات کودکیاش گفت؛ از کنسرتهایی که مادرش در سراسر جهان اجرا میکرد، از حضورش در فرهنگهای مختلف و از اینکه فهیمه اکبر چگونه برای پیشرفت فرزندانش، زندگی خانوادگیاش را فدا میکرد، افزود: «به هزاران دلیل، همیشه به مادرم مدیونم.»
گلی، دختر کوچک بانو اکبر نیز خاطرهای از دوران کودکی در بندر انزلی بازگو کرد و نشاندهنده چهره دیگری از مادرش شد: «زنی خیر و نیکوکار که سالها بهصورت داوطلبانه بازرس پرورشگاهها بود و با دقت و محبت به وضعیت کودکان رسیدگی میکرد.»
گلی اکبر به فعالیتهای خیریه مادرش در گیلان، تهران و حتی در سالهای پایانی عمر در آمریکا اشاره کرد و گفت: «مادرم تمام عمرش به نیکوکاری ادامه داد؛ از کمک به پرورشگاهها گرفته تا تأسیس درمانگاه رایگان در انزلی و بخشیدن خانه شخصیاش به عنوان موزه شهر رشت.»
او از فعالیتهای فهیمه اکبر در جمعیت زنان «راه نو» برای حمایت از زنان زندانی و آموزش سواد به زندانیان و همچنین خرید خانه برای خدمتگزاران خانوادگی گفت و افزود: «زندگی مادرم الگویی از بخشش، انسانیت و ایستادگی برای من و فرزندانم شد.»
مهدی پسیان
حفظ صدای فهیمه در تاریخ
در بخش دیگری از این مراسم، «مهدی پسیان» نوازنده و بیوگرافینویس «عبدالله اشرفی» از فردی گفت که تلاش کرد صدای فهیمه را در تاریخ حفظ کند: «در ۱۳۳۴ خورشیدی، تیمسار عبدالله اشرفی در یکی از شبنشینیهای هنری، دستگاه ضبط ریل با نوار مغناطیسی را تنظیم کرد و صدای فهیمه اکبر را برای نخستین بار ضبط کرد. در آن شب، موسیقیدانان نواختند و بانو فهیمه اکبر با صدایی گرم و عمیق، ترانههایی به زبانهای مختلف اجرا کرد. این روند ادامه داشت و خانم اکبر ترانههایی به زبان فارسی نیز اجرا کرد، اما این آثار در آن سالها بهطور گسترده منتشر نشدند.»
این پژوهشگر با اشاره به تولد اشرفی در ۱۲۷۳ و تحصیلاتش در مدرسه سنلویی از علاقهمندی او به موسیقی گفت، علاقهای که او را به برگزاری شبهای شعر و موسیقی در خانهاش واداشت و او را به عضویت شورای رادیو در ۱۳۳۴ درآورد، جایی که با بزرگان موسیقی ایران نظیر ابوالحسن صبا، داوود پیرنیا و محمدرضا شجریان همکاری داشت.
پسیان از نخستین ضبطهای صوتی فهیمه اکبر روایت کرد: «در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۳۴، تیمسار اشرفی صدای بانو فهیمه اکبر را ضبط کرد، که میتوان این آثار را نخستین پادکستهای تاریخ موسیقی ایران دانست. این ضبطها با برنامهریزی دقیقی انجام شد؛ گویا اشرفی یک ایستگاه رادیویی کوچک در خانهاش راهاندازی کرده بود.»
در طول صحبتهای پسیان، بخشهایی از نوارهای صوتی ضبطشده توسط اشرفی و فهیمه اکبر برای نخستین بار به نمایش درآمد؛ نوایی که تاکنون به صورت عمومی منتشر نشده بود.
پسیان همچنین به شیوه خاص اشرفی در ضبط آثار اشاره کرد: «او همیشه دستگاه ضبطش را به همراه داشت و از هر اجرا یک نسخه برای میزبان تهیه میکرد. این تلاشها منجر به ایجاد یک آرشیو منظم و ارزشمند از موسیقی ایرانی شد.»
حسین محجوبی
موسیقی و نقش زنان
در ادامه، استاد «حسین محجوبی»، نقاش برجسته گیلانی و از دوستان قدیمی فهیمه اکبر گفت: «در آن سالها، حتی نمیدانستم که خانم اکبر آواز میخواند؛ او خودش هم هیچگاه اشارهای به این موضوع نمیکرد. خوشحالم که این مراسم برای بزرگداشت او برگزار شده است. ایران سرزمینی پربار در عرصههای مختلف، از جمله موسیقی است؛ موسیقی ایرانی معنای عمیقی دارد و دارای بزرگانی چون فردوسی، حافظ و خیام است، سرزمینی که مادری به نام فهیمه اکبر را پرورش داده است.»
حفظ نام فهیمه پس از یک قرن
در بخش دیگری از این یادواره، از افرادی که در شناساندن «فهیمه اکبر» نقش داشتند تقدیر به عمل آمد؛ از جمله چهار نویسندهی گیلانی که با لوح تقدیر مخصوص که طرحی از درخت سرو بود، مورد تجلیل واقع شدند. این درخت مورد علاقه مرحوم فهیمه اکبر بود. در این بخش از خانم «شادی پیروزی»، مدیر نشر فرهنگ ایلیا، برای انتشار سه کتاب با محوریت گیلان تشکر شد.
پیروزی ضمن قدردانی از برگزارکنندگان این مراسم اظهار داشت: «اولین باری که نام فهیمه اکبر را شنیدم، به «کتاب شال بامو» اثر فریده لاشایی برمیگردد. او به ما لوح فشردهای از مرحوم اکبر اهدا کرد. همسرم «هادی میرزانژاد موحد»، نیز کمک بسیاری کردند که نشر ایلیا کتابهای فخری گیلان و اوخان را ارائه دهد.»
اگر فریده لاشایی نبود...
در ادامه، «پیمان برنجی» نویسنده و روزنامهنگار و «کوروش رنجبر» که اولین مقاله درباره فهیمه اکبر را نوشته بود، تقدیر شدند. کوروش رنجبر در بیانی کوتاه گفت: «اگر خانم لاشایی در کتاب «شال بامو» به فهیمه اکبر اشاره نکرده بود و صدای این هنرمند از طریق لوح فشرده به دست ما نرسیده بود، شاید او را نمیشناختیم.»
در این مراسم همچنین از «ابراهیم مروجی»، نویسنده و مدیر مجله «دادگر» برای یادداشتهای متعدد درباره فهیمه اکبر، تقدیر به عمل آمد. او پیامی از واشنگتن دی.سی ارسال کرده بود.
غزل شاکری: نقش فهیمه اکبر چالشی بود
«غزل شاکری»، بازیگر نقش فهیمه اکبر در سریال «خاتون»، در این مراسم گفت: «بهعنوان بازیگری که نقش فهیمه اکبر را ایفا کرده، درک کردم که ایفای این نقش کارسادهای نیست؛ اما در تلاش بودم که با بازیام اثری بر جا بگذارم که ذکر و یاد او را زنده نگه دارد. او زنی از جنس هنر و قدرت بود و داستان زندگیاش شنیدنی است.»
این بازیگر اضافه کرد: «سال گذشته، بهواسطه انتشار کتاب «آهنگ سرگذشت» مهمان شهر رشت بودم و به موزه فهیمه اکبر رفتم. در موزه کسی من را درست استقبال نکرد و به یکی از کارکنان گفتم که روی صندلی کسی نشستهاید که اگر بدانید چه کسی بوده و چه کرده است، شاید رفتار دیگری از شما ببینیم.»
نظام منوچهری
آشنایی از کودکی با فهیمه اکبر
«نظام منوچهری»، کارگردان مستند «نامههایی از آمریکا»، ادامه داد: «من از کودکی فهیمه را میشناختم. مستندم را در سال ۲۰۰۶ درباره او تهیه کردم. فهیمه خانم زنعموی مادرم بود و خاطرات زیادی از او دارم. امیدوارم که بتوانم این مستند را بهزودی در فضای مجازی منتشر کنم.»
بانویی که در زمان جنگ جهانی، نماد صلح بود
در پایان این مراسم، گروه موسیقی «جوما» به ترانههایی از فهیمه اکبر و جهانگیر سرتیپپور اختصاص داشت که در جنگ جهانی دوم برای اشغال گیلان سروده شده بود. پیش از اجرا، دکتر «محمدرضا زمانی» هدیهای به «امین حقره»، سرپرست گروه «جوما» اهدا کرد.
زمانی طی سخنانی اظهار داشت: «آشنایی من با خانواده اکبر به دهه ۷۰ برمیگردد، زمانی که دانشجوی علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی بودم و از استادان اکبر بهرهمند شدم. او روحیهای اصیل و اصیل داشت و بهطور جامع به شخصیت او نگاه میکنم.»
او افزود: «او شخصیتی چندوجهی بود؛ هنرمندانه، نویسنده و صلحطلب که دیدگاهی بومی و جهانی را برای بشریت به همراه داشت. او کسی بود که آرزو داشت صدایش برای آیندگان باقی بماند.»
او تأکید کرد: «او در زمانی بهعنوان نماد صلح بود که ایران در اشغال متفقین قرار داشت و او تلاش داشت راستگویی و فرهنگ صحیحی را ترویج دهد. فهیمه اکبر کسی بود که خانه خود را بخشید و مؤسسات خیریه را ایجاد کرد.»
در پایان، «امین حقره» روی سن آمد و گفت: «ما بر اساس کتابی ترانه تولید کردیم که فهیمه اکبر و جهانگیر سرتیپپور از دغدغههای دوران خویش در دوران جنگ جهانی دوم روایت میکردند. بیش از ۷۰ سال از آن زمان گذشته است و بسیاری از ما این ترانهها را نشنیدهایم. لذا تلاش کردیم تا از دیدگاه آنها در آن زمان، ترانههایی خلق کنیم.»
