شوک بزرگی به هنر ایران؛ آیا میدانستید اولین نقاشان ایرانی زن بودهاند؟
اقتصاد ایرانی : هنر نقاشی ایران در دوره صفویه با ظهور زنان هنرمند در دربار، شاهد تحولاتی مهم بود که نشان از اهمیت و نقش مؤثر آنها در تاریخ هنر کشور دارد؛ از جمله صحیفه بانو، یکی از اولین نقاشان زن ایرانی که آثارش همچنان برجای مانده است.
تاریخ هنر در ایران از قوانین نانوشته جهانی مستثنی نیست. هنرمندان زن ایرانی در تاریخ نقاشی ایران، به ویژه در دوران صفویه، نقشی بارز داشتهاند. در این دوران، آموزش زنان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت؛ البته این موقعیت تنها برای زنان درباری و خانوادههای اجتماعی سطح بالا فراهم بود. تعدادی از این زنان حتی موفق به ثبت نام خود در تاریخ شدند.
هنر زنان در دوران صفویه
یک نمونه شاخص، صحیفه بانو است که سه اثر از او به یادگار مانده: تصویری از ساختمان نیمهتمام با کارگران، یک منظره از گورستان عمومی و تصویری از شاه تهماسب اول صفوی. او یکی از سه زن برجسته در هنر مینیاتور هندوستان نیز شناخته میشود.
اثر صحیفه بانو - تصویری از شاهتهماسب اول
در ادامه، نادره بانو نیز از نقاشان بزرگ دوره صفویه بود و از شاگردان آقا رضا جهانگیری محسوب میشود. او به همراه پدرش به هند رفت و تحصلات خود را در زمینه نقاشی تحت نظر آقا رضا ادامه داد. دو اثر امضادار از او موجود است.
اثر نادره بانو (بزرگنماییشده) در کتابخانه نسخ خطی کاخ گلستان
تحولات آموزشی در دوره قاجار
در اواخر قرن نوزدهم، تحولات چشمگیری در آموزش هنر به زنان در دوران قاجار آغاز شد. با افزایش تعداد مدارس دخترانه و جنبشهای اجتماعی همچون انقلاب مشروطه، فرصتهای بیشتری برای آموزش زنان پدید آمد. اما همچنان فعالیتهای هنری زنان به وضعیت مالی و اجتماعی خانوادههایشان وابسته بود.
در عرصه دربار یا خانوادههای اشراف، زنان هنرمند میتوانستند از معلمان خصوصی بهره ببرند. نظام عبدالوهاب معتمدالدوله به سوگلیها و دختران فتحعلیشاه هنر تدریس میکرد. هنوز امکان ارائه آثار هنری زنان هنرمند محدود بود و عمدتاً آثار آنها پشت درهای بسته باقی میماند.
پیشرفت زنان هنرمند در دوره پهلوی
اولین نسل زنان هنرمند مدرن ایران در دهههای ۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰ و با مدرنیزاسیون در دوران پهلوی شکل گرفت. تاسیس دانشکدهها و هنرستانهای جدید، زنان طبقه متوسط را قادر به ادامه تحصیل کرد. پس از انقلاب نیز تعداد زنان هنرمندی که فرصت آموزش و برگزاری نمایشگاه را یافتند، افزایش یافت.
پایانی بر محدودیتها
در دنیای معاصر، زنان هنرمند توانستهاند در دنیا با مردان در عرصههای مختلف تجسمی رقابت کنند و موفقیتهای زیادی را به دست آورند؛ هرچند که هنوز در بازار اقتصاد هنر نقش کمرنگتری دارند.
منابع:
زمینههای اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر فعالیتهای زنان نقاش دوران پهلوی، ابوالقاسم دادور و آزاده علیپور هریس
بازخوانی جایگاه و هویت زنان هنرمند قاجاری با نگاهی به رقمها و ترقیمها، مرضیه قاسمی و علیرضا بهارلو
پژوهشی در آثار آقا رضا جهانگیری نگارگر ایرانی دربار جهانگیرشاه بابری، لیلا حقیقتجو
بررسی نقش فرهنگی زنان در عصر صفویه، اصغر منتظرالقائم و زینب شعبانی
