تحلیل کارنامه یکساله سیاست خارجی/ از مذاکره تا میدان جنگ

اقتصاد ایرانی: کارنامه یک‌ساله دولت پزشکیان نشان می‌دهد ایران در فاصله تابستان ۱۴۰۳ تا تابستان ۱۴۰۴ از دیپلماسی فعال با اروپا و همسایگان تا مقابله با حملات نظامی اسرائیل و آمریکا، تحولات گسترده‌ای را در سیاست خارجی تجربه کرده است.

در یک سال گذشته (تابستان ۱۴۰۳ تا تابستان ۱۴۰۴ / ژوئیه ۲۰۲۴ تا ژوئیه ۲۰۲۵)، سیاست خارجی ایران تحت ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، با تغییرات مهم، شتابان و غیرقابل پیش‌بینی همراه بوده است. از تقویت روابط منطقه‌ای گرفته تا مذاکرات هسته‌ای، و رخدادهای نظامی از جمله تجاوز اسرائیل و ایالات متحده، ایران درصدد مدیریت چالش‌های پیش‌آمده برآمده است. با وجود حمله اسرائیل در ۲۳ خرداد، دولت توانست شرایط پساجنگ و همچنین رایزنی درباره مکانیسم ماشه با اروپا را به خوبی پیش ببرد. در این گزارش به مهم‌ترین پرونده‌های سیاست خارجی دولت پزشکیان پرداخته‌ایم.

فراز و فرود در پرونده هسته‌ای

مذاکرات احیای برجام از شعارهای انتخاباتی مسعود پزشکیان بود. این مذاکرات از ۲۳ فروردین ۱۴۰۴ در پنج دور برگزار شد، اما حمله اسرائیل به ایران در ۲۳ خرداد میز مذاکره را واژگون کرد و مذاکرات دور ششم که برای ۲۶ خرداد برنامه‌ریزی شده بود، به تعویق افتاد. تجاوز آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران نیز موجب افزایش بی‌اعتمادی نسبت به دولت آمریکا شد. ایران در پاسخ به این اقدام، فعال‌سازی تاسیسات غنی‌سازی جدید را اعلام کرد و طرح‌های احتمالی خروج از NPT در مجلس مطرح شد. اگرچه دولت پزشکیان در تلاش برای رفع تحریم‌ها بود، اما وضعیت پیش‌آمده مذاکرات را در بن‌بست قرار داده است.

مذاکرات با اروپا

گفت‌وگوهای مستقیم ایران با اروپا از شش ماه قبل از مذاکرات هسته‌ای با آمریکا آغاز شد. این مذاکرات حول محورهایی چون جنگ اوکراین، روابط کنسولی و سررسید مکانیسم ماشه برگزار گردید. ایران تاکید دارد در تعامل با اروپا بر اساس احترام متقابل عمل کند. برخی کارشناسان نظیر علی‌اکبر ولایتی نیز بر ضرورت باز نگه داشتن درهای تعامل با غرب تاکید کرده‌اند.

سیاست همسایگی: دیپلماسی منطقه‌ای

دولت چهاردهم سیاست "اول همسایگان" را جدی‌تر از گذشته دنبال کرده است. سفرهای رئیس‌جمهور به کشورهای منطقه، از جمله عراق، آذربایجان و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، نشانگر اولویت دادن به همکاری‌های منطقه‌ای است. با وجود تنش‌های اسرائیل و آمریکا، تعاملات با کشورهای همسایه و حضور در نشست‌های منطقه‌ای موجب تقویت جایگاه ایران شده است. با این حال سقوط دولت بشار اسد در اواسط آذر ۱۴۰۳ چالش جدی در سیاست خارجی منطقه‌ای ایران به شمار می‌آید.

تهاجم نظامی اسرائیل

حملات اسرائیل به ایران در ۲۳ خرداد، نقطه اوج تنش‌آفرینی‌های این رژیم در یک سال گذشته به شمار می‌رود. در پاسخ، ایران با عملیات موشکی وعده صادق واکنش قاطعی داشت. این حملات موجب خسارات گسترده به زیرساخت‌های اسرائیل شد. مدیریت این جنگ منطقه‌ای و آثار آن، یکی از مهم‌ترین چالش‌های دولت است. تلاش‌های دیپلماتیک عباس عراقچی نیز موجب افزایش حمایت‌های منطقه‌ای از ایران شده است.

بررسی سیاست "نگاه به شرق"

دیدار پزشکیان با پوتین و تاکید بر روابط اقتصادی با شرق نمایانگر ادامه سیاست نزدیکی به شرق است. در چارچوب سازمان همکاری شانگهای و تعاملات با بریکس، دولت تحقیقاتی برای کاهش وابستگی به غرب انجام داده است. با این حال نگرانی‌هایی درباره افزایش وابستگی اقتصادی به چین و روسیه وجود دارد.

سیاست خارجی دولت چهاردهم با چالش‌هایی نظیر تحریم‌ها، جنگ و تهدیدات مکانیسم ماشه مواجه است؛ اما تلاش‌های دولت برای توسعه دیپلماسی منطقه‌ای و کاهش تنش‌ها قابل توجه بوده است:

نقاط قوت چالش‌ها

تقویت دیپلماسی منطقه‌ای	بن‌بست در مذاکرات هسته‌ای
پاسخ متوازن به اسرائیل	احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه
تاکید بر همکاری با نهادهای بین‌المللی	فشار تحریم‌های اقتصادی

گام بلند همسایگی

دولت پزشکیان در چارچوب سیاست همسایگی توانسته در روابط با کشورهای منطقه، دستاوردهای قابل توجهی داشته باشد. به رغم وضعیت جنگی که می‌توانست روابط ایران با کشورهای عربی را تخریب کند، دولت تلاش دارد همکاری‌های اقتصادی و امنیتی را توسعه دهد.

مدیریت تنش‌ها با بروکسل

روابط ایران و اروپا همچنان موضوعاتی نظیر هسته‌ای و حقوق‌بشر را در برمی‌گیرد. دولت پزشکیان تلاش کرده با مدیریت تنش‌ها، آسیب‌های احتمالی از سوی اروپا را کاهش دهد. این اقدام بیشتر تحت عنوان "مدیریت تخاصم" قابل تعریف است.

مدیریت تنش‌آفرینی اسرائیل

با تهاجم نظامی اسرائیل و تحولات پس از آن، دولت پزشکیان تلاش کرده با مقابله نظامی و آمادگی دفاعی، واکنش مناسب نشان دهد. این اقدامات رضایت‌بخش بوده و سطح آمادگی ملی را نشان داده است.

توجه به جایگاه وزارت خارجه

در سیاست خارجی، توجه به اختیارات وزارت خارجه و تغییرات در این حوزه الزامی است. این تغییرات می‌تواند مسیر مذاکرات و تعاملات را هموارتر کند.

ساختارهای چندجانبه نظم جدید

دولت پزشکیان تاکید زیادی بر توسعه روابط با سازمان شانگهای و گروه بریکس داشته است. این امر می‌تواند در کاهش وابستگی به غرب و تقویت روابط اقتصادی، موثر واقع شود.