جریان توزیع، «تنظیم‌گر بازار» است
احمد شیروانی
اقتصاد ایرانی: با وجود رشد نقطه‌ای و بهره‌گیری برخی شرکت‌های پیشرو از فناوری‌های نوین، صنعت پخش در ایران همچنان درگیر ساختارهای سنتی، بوروکراسی فرساینده و مقررات ناپایدار است. دبیر انجمن ملی صنعت پخش ایران، با تشریح چالش‌ها و ظرفیت‌های این صنعت، تاکید می‌کند که صنعت پخش تنها یک توزیع‌کننده نیست، بلکه رکن حیاتی تنظیم بازار، حفظ امنیت روانی جامعه و حلقه‌ای استراتژیک در زنجیره تامین کشور به‌شمار می‌رود.
گزارش را در ادامه بخوانید:
احمد شیروانی با بیان اینکه صنعت پخش در دهه اخیر با تحولات چشمگیری در سطح جهانی و داخلی روبه‌رو شده‌است، اظهار کرد: صنعت پخش در ایران طی دهه گذشته در میانه یک «دوگانگی ساختاری» حرکت کردهاست؛ از یک‌سو فشارهای بیرونی (تحریم، رکود، تورم، ناپایداری سیاستی) و از سوی دیگر تحولات جهانی در فناوری، زنجیره تامین و رفتار مصرف‌کننده. بررسی این تغییرات نشان می‌دهد که صنعت پخش در ایران، همزمان پتانسیل پیشرفت و نشانه‌هایی از عقب‌ماندگی نسبی را در خود دارد. وی با اشاره به تغییرات مثبت صنعت پخش در سال‌های گذشته بیان کرد: در این سال‌ها برخی شرکت‌های پیشرو به استفاده از سامانه‌های ERP، CRM، GPS و تحلیل داده برای بهینه‌سازی شبکه توزیع روی آورده‌اند و در مسیر پخش هوشمند گام برداشته‌اند. همچنین همکاری با فروشگاه‌های زنجیره‌ای و کانال‌های مدرن توزیع موجب شده این شرکت‌ها دیگر تنها تامین‌کننده نباشند، بلکه در تصمیم‌گیری‌های فروش و بازاریابی نیز نقش ایفا کنند.
دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش با بیان اینکه مفهوم «ورود به زنجیره ارزش» در میان برخی شرکت‌های بزرگ پخش به‌تدریج جا افتاده‌است، گفت: این شرکت‌ها امروز در حوزه‌هایی مانند خدمات پس از فروش، جمع‌آوری داده‌های بازار، تحلیل رفتار مصرف‌کننده و حتی بازطراحی محصولات در تعامل با تولیدکننده حضور دارند. از سوی دیگر، نهادهای صنفی نیز تلاش کرده‌اند با تدوین استانداردها و حمایت از حرفه‌ای‌سازی، این مسیر را تقویت کنند.
شیروانی در ادامه با اشاره به عقب‌ماندگی‌هایی که در صنعت پخش وجود دارد، گفت: همزمان با این تحولات، بخش بزرگی از صنعت پخش کشور همچنان در ساختار سنتی باقی مانده و از فرآیند تحول بازمانده‌است. در بسیاری از شرکت‌ها هنوز ثبت دستی سفارش، فقدان زیرساخت‌های فناوری‌محور، نبود نگاه استراتژیک به داده و ضعف در آموزش نیروی انسانی دیده می‌شود. همچنین برخلاف آنچه در شرکت‌های بین‌المللی مرسوم است و داده به‌عنوان یک دارایی راهبردی تلقی می‌شود، در بخش قابل‌توجهی از صنعت پخش داخلی، داده تنها ابزاری برای گزارش‌گیری است و نه مزیتی برای خلق ارزش یا تصمیم‌سازی. این مساله، به‌ویژه در شرایط رقابتی امروز، می‌تواند مانعی جدی برای توسعه شرکت‌ها باشد. وی خاطرنشان کرد: به‌طور کلی صنعت پخش ایران در یک وضعیت «گذار» قرار دارد؛ پیشرفت‌های نقطه‌ای و محدود به برخی شرکت‌های بزرگ که به فناوری، نوآوری و ارزش‌آفرینی توجه دارند، اما عقب‌ماندگی ساختاری در بخش عمده‌ای از صنعت که مانع شکل‌گیری یک تحول سیستمی شده‌است. اگر بخواهیم این تغییرات را در یک طیف ارزیابی کنیم، می‌توان گفت: «حرکت به‌سمت پیشرفت آغاز شده، اما کند، ناهماهنگ و تحت‌تاثیر ساختارهای فرسوده است.»
مهم‌ترین دغدغه فعالان صنعت پخش
دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش با تشریح مهم‌ترین دغدغه‌های فعالان این صنعت افزود: کاهش سرمایه در گردش، رشد فزاینده هزینه‌های عملیاتی، چالش‌های تامین کالا، ناپایداری مقررات دولتی و فشارهای ناشی از افزایش دستمزد، حمل‌ونقل، بیمه و نگهداری، از جمله مسائل اساسی است که صنعت پخش امروز با آن مواجه است. همچنین نوسانات نرخ ارز و تصمیمات ناگهانی در حوزه‌هایی چون مالیات، قیمت‌گذاری دستوری یا تخصیص ارز، موجب شده تا امکان برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت برای شرکت‌ها بسیار دشوار شود. شیروانی ادامه داد: در شرایطی که اقتصاد ایران با اختلال در زنجیره تامین، کاهش قدرت خرید و تنگنای نقدینگی مواجه است،
بسیاری از شرکت‌های پخش در تلاش‌اند تا ضمن حفظ سهم بازار، از پس هزینه‌های جاری، تعهدات لجستیکی و سرمایه در گردش خود برآیند. تاخیر در پرداخت مطالبات توسط زنجیره‌های خرده‌فروشی و فروشگاه‌های زنجیره‌ای نیز فشارهای مضاعفی به این صنعت وارد می‌کند؛ تاجایی‌که افزایش مدت‌زمان وصول مطالبات، گاه تا چند ماه، ساختار مالی شرکت‌های پخش را با اختلال مواجه کردهاست. وی در پاسخ به این پرسش که انجمن ملی صنعت پخش ایران چه اقداماتی را برای حمایت از فعالان این صنعت در دستور کار قرار داده، گفت:
رایزنی‌های متعددی با دولت و نهادهای تصمیم‌گیر برای تسهیل در دسترسی به تسهیلات بانکی، تخصیص ارز ترجیحی برای کالاهای اساسی و کاهش فشارهای مالیاتی و بیمه‌ای صورت گرفته‌است. همچنین مذاکراتی با فروشگاه‌های زنجیره‌ای در جریان است تا سقف زمانی مشخصی برای تسویه‌حساب‌ها تعیین شود و از فشارهای مالی بر شرکت‌های پخش کاسته شود. برگزاری جلسات تخصصی با فعالان، تحلیل روندهای بازار، پایش مستمر عملکرد شرکت‌ها و جمع‌آوری بازخوردها، از دیگر اقدامات انجمن در راستای بهبود تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری در این حوزه است. دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش با اشاره به اهمیت حمایت‌های دولتی یادآور شد: انجمن پیشنهاداتی نظیر معافیت‌های مالیاتی مقطعی، تخصیص سوخت یارانه‌ای به ناوگان پخش و تامین مالی ترجیحی برای فعالان این حوزه را مطرح کرده و پیگیری می‌کند. ارتقای شفافیت عملکرد از طریق تدوین استانداردهای صنفی و تلاش برای ایجاد سازوکارهای مشترک تامین مالی و خرید گروهی، از دیگر برنامه‌هایی است که در دستور کار انجمن قرار دارد تا ضمن تقویت ساختار اقتصادی شرکت‌ها، قدرت چانه‌زنی آن‌ها در تعامل با تولیدکنندگان و واردکنندگان افزایش یابد.
چالش‌های صنعت پخش؛ مقررات متناقض و بوروکراسی سنگین
شیروانی با اشاره به چالش‌های ساختاری صنعت پخش در ایران، مهم‌ترین مانع را ناشی از مقررات متناقض، بوروکراسی سنگین و سیاست‌گذاری‌های ناپایدار دانست و تاکید کرد: این عوامل منجر به کاهش کارایی، ایجاد امتیازهای ناعادلانه و برهم خوردن رقابت سالم در بازار شده‌اند. نظام مالیاتی فعلی، نبود تمایز میان شرکت‌های کوچک و بزرگ، سلیقه‌ای بودن عملکرد ممیزان و فقدان مشوق‌های سرمایه‌گذاری نیز از دیگر موانع جدی در این صنعت است.
وی همچنین به هم‌پوشانی مقررات در حوزه حمل‌ونقل اشاره کرد و اختلاف میان نهادهایی چون وزارت راه، شهرداری‌ها و پلیس راهور را عاملی برای سردرگمی شرکت‌ها دانست که در کنار محدودیت‌های ترافیکی، پخش مویرگی را با دشواری‌های جدی مواجه کردهاست.
دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش در ادامه به ناهماهنگی در نظام قیمت‌گذاری اشاره و تاکید کرد: برخی کالاها مشمول قیمت‌گذاری دستوری‌اند، اما هزینه واقعی پخش در آن لحاظ نمی‌شود. از سوی دیگر، شرکت‌ها گاه ملزم به توزیع کالا در مناطق کم‌برخوردار می‌شوند بدون اینکه حمایت مالی یا یارانه‌ای دریافت کنند. دخالت‌های موازی و غیرهماهنگ نهادها، فرآیند صدور مجوزهای جدید، به‌ویژه برای کالاهای سلامت‌محور یا وارداتی را به مسیری پیچیده و زمان‌بر تبدیل کردهاست. نبود یک پنجره واحد برای تعامل با دستگاه‌ها، نه‌تنها مانع بهره‌وری شده، بلکه زمینه‌ساز فساد اداری نیز شده‌است.
بی‌توجهی به اهمیت صنعت پخش، برای ثبات اقتصادی پیامد دارد
شیروانی با انتقاد از جایگاه کمرنگ صنعت پخش در اسناد بالادستی، تاکید کرد: این بخش هنوز به‌عنوان یک رکن زیرساختی در اقتصاد شناخته نشده و نقش آن در تامین امنیت غذایی و پایداری زنجیره توزیع نادیده گرفته می‌شود. بدون شبکه پخش ساختاریافته، امکان تنظیم موثر بازار و تامین مستمر کالاها وجود نخواهد داشت و تاخیر در رسمیت بخشیدن به نقش این صنعت، پیامدهایی جدی برای ثبات اقتصادی کشور به‌دنبال خواهد داشت.
وی درباره اقدامات انجمن ملی صنعت پخش ایران برای مقابله با این موانع گفت: این انجمن در سال‌های اخیر، رایزنی‌هایی با سازمان امور مالیاتی انجام داده و تلاش کرده با ارائه گزارش‌های کارشناسی، فشار مالیاتی را کاهش و هزینه‌های واقعی فعالیت پخش را در فرآیند ممیزی شفاف کند. همچنین پیشنهادهایی برای تدوین الگوی مالیاتی متناسب با ابعاد شرکت‌ها ارائه شده‌است.
دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش ادامه داد: انجمن همچنین با وزارت صمت، وزارت راه، وزارت جهاد و وزارت بهداشت در ارتباط بوده و پیشنهادهایی برای اصلاح مقررات حمل‌ونقل شهری، تسهیل صدور مجوزهای تردد ناوگان و کاهش تضادهای قانونی مطرح کردهاست. همکاری با اتاق بازرگانی برای پیگیری موضوعات مقرراتی در سطوح کلان، ایجاد جبهه‌های مشترک برای پیگیری اصلاحات مقرراتی، حضور در کمیسیون‌های تخصصی و طرح مشکلات در حوزه مالیات، لجستیک و قیمت‌گذاری نیز از جمله اقدامات انجمن در این مسیر بوده‌است.
شیروانی خاطرنشان کرد: اگرچه تلاش‌های انجمن در حوزه اصلاح مقررات آغاز شده و در برخی زمینه‌ها (مثل مالیات یا ناوگان) به نتایج اولیه‌ای منجر شده، اما مسیر طولانی و پیچیده‌ای در پیش است. پیش‌شرط موفقیت این تلاش‌ها، تقویت انسجام درون‌صنفی، تدوین بسته‌های تخصصی و مطالبه‌گری مداوم و هماهنگ با سایر بخش‌های خصوصی است.
تلاش انجمن صنعت پخش برای تدوین نقشه راه
وی با بیان اینکه انجمن ملی صنعت پخش ایران در سال‌های اخیر تلاش‌هایی در راستای ترسیم چشم‌انداز و تدوین نقشه راه انجام داده‌است، گفت: با این حال، هنوز سندی جامع و رسمی که با اجماع صنفی و پشتیبانی حاکمیتی تدوین و نهادینه شده باشد، منتشر نشده‌است. آنچه تاکنون در این زمینه مطرح بوده، مجموعه‌ای از اهداف، ایده‌ها و سیاست‌های پیشنهادی است که در جلسات تخصصی، همایش‌ها و بیانیه‌های انجمن بازتاب یافته‌است.
دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش با تاکید بر لزوم نقش‌آفرینی این صنعت در سیاست‌گذاری کلان اقتصادی کشور خاطرنشان کرد: صنعت پخش باید در تصمیم‌سازی‌های ملی از جمله تنظیم بازار کالاهای اساسی، کنترل تورم و امنیت زنجیره تامین مشارکت داشته باشد. یکی از پیشنهادهای مطرح‌شده، ایجاد کمیته تخصصی پخش و توزیع در ساختارهایی مانند وزارت صمت یا شورای رقابت است.
شیروانی با تاکید بر موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، تبدیل کشور به هاب منطقه‌ای توزیع کالا را چشم‌اندازی واقع‌گرایانه برای آینده صنعت پخش دانست و تصریح کرد: این هدف با مشارکت در شبکه توزیع برندهای بین‌المللی و بهره‌گیری از ظرفیت کشورهای همسایه چون عراق، افغانستان و آسیای میانه قابل تحقق است. وی همچنین با اشاره به توانمندی شرکت‌های ایرانی در حوزه نرم‌افزار، لجستیک و مشاوره، توسعه صادرات خدمات پخش به کشورهای منطقه را امکان‌پذیر دانست و افزود: تحقق این مهم نیازمند ایجاد شعب خارجی، مشارکت‌های بین‌المللی، ساختار حرفه‌ای، استانداردهای جهانی و حمایت نهادهای حاکمیتی است. وی با ارائه پیشنهاداتی برای دستیابی به یک چشم‌انداز واقع‌بینانه و عملی بیان کرد: موانعی نظیر نبود بودجه، همکاری ناکافی نهادهای دولتی، پراکندگی ساختاری صنعت و فقدان اجماع صنفی موجب شده‌اند که این اهداف هنوز به سطح یک برنامه عملیاتی قابل اجرا ارتقا نیابند. ازاین رو تشکیل کارگروه آینده‌پژوهی در قالب انجمن، تدوین یک نقشه راه پنج‌ساله با چهار محور تحول دیجیتال، توسعه منطقه‌ای، نهادسازی صنفی و تعامل راهبردی با دولت و ارائه آن به مراجع سیاست‌گذار همچون وزارت صمت و سازمان برنامه و بودجه ضروری است.
دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش با تاکید بر نقش راهبردی نمایشگاه‌ها، اظهار کرد: هفتمین نمایشگاه صنعت پخش ایران فراتر از عرضه کالا، بستری برای تعامل صنفی، تبادل ایده‌ها و پیگیری تحول دیجیتال در صنعت پخش است. محورهایی مانند هوشمندسازی ناوگان، تحلیل بازار، مدیریت ارتباط با مشتری و برگزاری نشست‌هایی با حضور نهادهای دولتی برای بررسی چالش‌های حقوقی و مالیاتی از جمله برنامه‌های اصلی این دوره عنوان کرد.
بحران، آزمونی برای بلوغ سیستم‌های توزیع و لجستیک
شیروانی با اشاره به عملکرد صنعت پخش در مواجهه با بحران‌های اخیر گفت: بحران‌ها، واقعی‌ترین آزمون برای ظرفیت و بلوغ سیستم‌های توزیع و لجستیک کشور هستند. هم در دوران کرونا و هم در بحران‌های اخیر مانند جنگ تحمیلی ۱۲ روزه اخیر در منطقه، صنعت پخش با مسئولیتی فراتر از کارکرد اقتصادی خود مواجه شد؛ یعنی حفظ ثبات عرضه، آرام‌سازی جامعه و ایجاد اعتماد در شرایط تنش‌زا. در روزهای بحرانی اخیر، به‌ویژه در مناطق مرزی یا مناطق با حساسیت بالای روانی، شبکه‌های پخش رسمی موفق شدند بدون اختلال جدی، عرضه کالاهای اساسی، دارویی و بهداشتی را ادامه دهند. افزایش تقاضای غیرعادی به‌سرعت مدیریت شد و با واکنش سریع، از خالی شدن قفسه‌ها در فروشگاه‌ها جلوگیری به‌عمل آمد.
وی ادامه داد: ارتباط فعال میان شرکت‌های پخش بزرگ و ستادهای استانی مدیریت بحران، از دیگر اقدامات موثر این دوره بود. همچنین تجربه‌های به‌دست‌آمده در دوران کرونا، مانند ساختارهای واکنش سریع و طبقه‌بندی اقلام حیاتی، در این بحران مجدد فعال و موثر واقع شدند. عملکرد صنعت پخش در بحران‌های اخیر مثبت و قابل‌تقدیر بوده است، اما این موفقیت بیشتر حاصل تجربه و واکنش سریع شرکت‌ها بود تا تکیه بر یک نظام جامع پیش‌بینی‌شده. اگر صنعت پخش بخواهد در آینده نقشی فراتر از واسطه‌گری کالا ایفا کند و به‌عنوان رکن امنیت اقتصادی و روانی کشور مطرح باشد، لازم است از تجربه‌محوری عبور کرده و به طراحی ساختارهای نظام‌مند در حوزه مدیریت بحران روی آورد.
دبیر انجمن شرکت‌های صنعت پخش در پاسخ به این پرسش که آیا برنامه‌های ساختاریافته‌ای برای مواجهه با بحران‌ها در سطح ملی وجود دارد، اظهار کرد: واقعیت این است که چنین برنامه‌هایی به‌صورت نظام‌مند و یکپارچه وجود ندارد. هرچند برخی شرکت‌های بزرگ دارای برنامه‌های تداوم کسب‌وکار (BCP) و الگوهای توزیع اولویت‌دار هستند، اما در سطح کل صنعت، هنوز سند ملی یا چارچوب مشترک مقابله با بحران‌های لجستیکی تدوین نشده‌است.
شیروانی با بیان اینکه در بسیاری از کشورها، صنعت پخش نقشی فراتر از حمل کالا دارد، اظهار کرد: این صنعت مسئول حفظ توازن عرضه و تقاضا، مدیریت موجودی‌های استراتژیک و حتی آرام‌سازی بازار در بحران‌ها است. وی افزود: در ایران نیز باید این نقش به‌طور رسمی‌تر و ساختاری‌تر دیده شود تا بتواند به‌طور موثر در تنظیم بازار و کاهش تنش‌های اقتصادی نقش‌آفرینی کند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: صنعت پخش، خط مقدم حفظ امنیت روانی و کالایی جامعه است. اکنون وقت آن رسیده که این صنعت نقشه راه مدیریت بحران، سناریونویسی و ساختار فرماندهی در شرایط اضطراری را به‌صورت رسمی و منسجم ترسیم کند تا در آینده به‌طور موثر و کارآمدتر با بحران‌های احتمالی مقابله کند.
