افشای اشتباه مرگبار دکتر مصدق در 28 مرداد!
کوروش احمدی
طی سال‌های اخیر گفت‌وگو درباره تحولات مهم تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه کودتای 28 مرداد، با افزایش چشمگیری همراه بوده است. یکی از نمونه‌های برجسته این مباحث، یادداشت جناب زیدآبادی در روزنامه هم‌میهن (28 مرداد 1404) است که به بررسی دو اشتباه استراتژیک دکتر محمد مصدق در وقایع منتهی به کودتا می‌پردازد. این مقاله بار دیگر بحث پیرامون ملی شدن صنعت نفت ایران را احیا کرده و به زوایای مختلفی از آن پرداخته است.
بررسی نکات یادداشت جناب زیدآبادی
در یادداشت مذکور، نویسنده ملی کردن نفت و «قدسی‌سازی» آن را به‌عنوان دو خطای استراتژیک مطرح کرده است. اما آیا این برداشت درست است؟ برای پاسخ به این پرسش، باید ملی شدن نفت را در بستر تاریخی‌اش تحلیل کرد. متأسفانه روش‌شناسی ارائه شده در مقاله، چند نکته مهم را نادیده گرفته است:
عدم توجه به شرایط تاریخی: تحلیل یادداشت بر اساس معیارهای امروز، بدون در نظر گرفتن شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن دوران انجام شده است.
تمرکز غیرمنصفانه بر نقش دکتر مصدق: فرض بر این گذاشته شده که مصدق فعال مایشاء در روند ملی شدن نفت بوده، حال آنکه این جنبش از سال‌ها قبل از نخست‌وزیری او آغاز شده بود.
نادیده گرفتن روند استعمارزدایی: نویسنده یادداشت فرض کرده ملی کردن نفت امری غیرممکن بوده، در حالی که روند استعمارزدایی در جهان آن زمان در اوج خود قرار داشت.
عدم ارائه زمان منطقی برای ملی شدن: مشخص نیست نویسنده تصور کرده که ملی کردن نفت در چه زمانی ممکن بود و چرا دوره مصدق مناسب نبود.
عدم تحلیل علمی: قدسی‌سازی ملی کردن نفت، عنوانی غیرواقعی و دور از ماهیت قانونی این اقدام است.
تاریخچه ملی شدن نفت ایران
موضوع ملی شدن صنعت نفت نه‌تنها در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای جهان مطرح بود. در زمان مصدق، روند استعمارزدایی در آسیا و آفریقا شدت گرفته بود. کشورهای مختلف از جمله هند، مکزیک و ونزوئلا نیز به ملی کردن منابع خود پرداخته بودند. این امر نشان می‌دهد ملی کردن صنعت نفت ایران اقدامی منطقی و البته ضروری بود.
اختلافات داخلی و مانع‌تراشی‌ها
در پروسه ملی شدن نفت، مصدق با مشکلات زیادی مواجه بود. مخالفان داخلی، از جمله دربار و برخی نیروهای سیاسی، به‌شدت در تلاش بودند مانع موفقیت او شوند. به‌خصوص در مراحل نهایی، اختلافات بر سر پرداخت غرامت به بریتانیا به موضوعی داغ تبدیل شد. اصرار انگلیس بر دریافت غرامت عدم‌النفع تا سال پایان قرارداد، توافق نهایی را به بن‌بست کشانید.
موفقیت‌ها و اشتباهات مصدق
مصدق علاوه بر ملی کردن نفت، به توسعه سیاسی و مدنی کشور نیز توجه داشت. تلاش او برای بازسازی اصول مشروطه و جلوگیری از دخالت شاه در امور حکومت، سبب ایجاد مخالفت‌های گسترده علیه او شد. تنها اشتباه بزرگ او، نحوه برگزاری انتخابات مجلس هفدهم بود که به برخی سوءاستفاده‌ها از وضعیت سیاسی دامن زد.
چالش اقدام مصدق| ملی شدن نفت | تصویب قانون ملی شدن نفت با اجماع مجلس |
| توافق با بریتانیا | پذیرفتن غرامت مقطوع اما رد غرامت عدم‌النفع |
| انتخابات مجلس | اجرای ساده‌انگارانه انتخابات مجلس هفدهم |
تصمیم‌گیری درباره ملی کردن نفت یک امر تاریخی و اجتناب‌ناپذیر بود که تحت تأثیر شرایط داخلی و بین‌المللی انجام شد. به رغم اشتباهات قابل توجه، تلاش مصدق برای احیای دموکراسی و توسعه سیاسی کشور بسیار ارزشمند بود. با استناد به شواهد تاریخی، ملی شدن نفت نمی‌تواند به‌عنوان بزرگترین خطای استراتژیک مصدق تلقی شود، بلکه اقدامی شجاعانه در مسیر استقلال ملی بود.
