بازگشت غیرقانونی تحریم ها
سید محمود کاشانی/ استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی
اقتصاد ایرانی: روز 6شهریور 1404 سه کشور اروپایی انگلستان، فرانسه و آلمان در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل با سرپوش گذاشتن بر تخلف‌های خود و دولت آمریکا از مقررات برجام، ادعا کرده‌اند ایران پایبندی به مقررات برجام ندارد و خواستار بازگشت تحریم‌هایی شدند که با امضای برجام متوقف شده بودند. این درخواست به دلایل زیر مبنای حقوقی ندارد.
ادامه یادداشت را بخوانبد:
پیرو صدور قطعنامه‌ای از سوی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران و گزارش پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل در سال ۱۳۸۴خورشیدی، شورای امنیت ۶ قطعنامه ناروا علیه فعالیت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز ایران صادر کرد که در چارچوب پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در حال اجرا بودند. با آغاز گفت‌وگوهای وزیر امور خارجه ایران و هیات همراه او با گروه دولت‌های پنج به اضافه یک (آمریکا، چین، روسیه، انگلستان، فرانسه و آلمان) و دستیابی به توافقی به نام «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) به تاریخ ۲۳ تیر ۱۳۹۴ برابر با ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ که از سوی قطعنامه شماره ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل تایید شد، اجرای قطعنامه‌های شورای امنیت درباره فعالیت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز کشور ما متوقف شدند. بند «ﻫ» ماده یک «برجام» ناظر بر لغو تحریم‌های پیشین شورای امنیت سازمان ملل مقرر کرده است:
«این موافقت‌نامه (برجام) موجب لغو جامع کلیه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و همچنین تحریم‌های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران و نیز شامل گام‌هایی برای ایجاد دسترسی در حوزه تجارت، فناوری، مالی و انرژی خواهد شد.»
هرچند «برجام» به محدودیت‌هایی در برخورداری ایران از حقوق خود در چارچوب پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای انجامید، ولی با توقف اجرای قطعنامه‌های تحریم‌های شورای امنیت و تحریم‌های چندجانبه و تحریم‌هایی که هر یک از دولت‌های اروپایی درباره فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران تصویب کرده بودند، پرونده هسته‌ای ایران را به روال عادی بازگرداند. رویدادهای پس از انعقاد موافقت‌نامه برجام برای شناخت درخواست سه کشور اروپایی انگلستان، فرانسه و آلمان برای بازگشت تحریم‌های پیش‌بینی‌شده در قطعنامه‌های سابق شورای امنیت نیازمند بررسی‌های حقوقی است:
۱. خروج دولت آمریکا از موافقت‌نامه برجام
دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در دور نخست ریاست‌جمهوری خود در ۱۸اردیبهشت ۱۳۹۷ برابر با ۸ مه ۲۰۱۸، با امضای فرمانی خروج دولت آمریکا را از موافقت‌نامه برجام اعلام کرد و به عضویت این کشور در این موافقت‌نامه پایان داد. این تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا تخلف از تعهداتی بود که در برابر ایران در برجام پذیرفته بود و باید آنها را اجرا می‌کرد و این خروج، نقض اساسی برجام بود. با آنکه دولت آمریکا از موافقت‌نامه برجام خارج شده بود، ولی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور این کشور، تلاش کرد با به‌کار انداختن سازوکار مواد ۳۶ و ۳۷ برجام، تحریم‌های پیش‌بینی‌شده در ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت علیه ایران را بازگرداند؛ اما شورای امنیت سازمان ملل این درخواست دولت آمریکا را رد کرد. به‌ویژه نماینده اندونزی که رئیس دوره‌ای شورای امنیت بود اعلام کرد آمریکا پس از خروج از برجام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷، دیگر عضو این موافقت‌نامه نیست، بنابراین نمی‌تواند به مواد ۳۶ و ۳۷ آن برای بازگرداندن قطعنامه‌های تحریم شورای امنیت علیه ایران استناد کند.
۲. تحریم‌های آمریکا علیه ایران پس از خروج از برجام
بر اساس ماده ۲۸ برجام، «گروه ۱+۵ و ایران متعهد هستند که این موافقت‌نامه (برجام) را با حسن‌نیت و در فضای سازنده، بر مبنای احترام متقابل اجرا نمایند و از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح و نیت برجام که اجرای موفقیت‌آمیز آن را مختل سازد خودداری کنند... گروه ۱+۵ کلیه اقدامات لازم را برای لغو تحریم‌ها به نحو مقتضی به عمل خواهند آورد...».
بااین‌حال دولت آمریکا نه تنها از موافقت‌نامه برجام خارج شد، بلکه با تجاوز گسترده و آشکار به موضوع و هدف این موافقت‌نامه، گروه بزرگی از تحریم‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای را در زمینه‌های دیگر علیه ایران تصویب کرد. رئیس‌جمهور آمریکا نه حق خارج شدن از برجام و نه حق صدور فرمان‌هایی برای تحمیل تحریم‌های گسترده علیه ایران را داشته است. بنابراین می‌توان گفت دولت آمریکا که از اعضای موافقت‌نامه برجام بوده، با خارج شدن از برجام و برقرار کردن تحریم‌های گسترده علیه ایران، این موافقت‌نامه را به‌گونه‌ای اساسی نقض کرده است. این اقدامات دولت آمریکا در جای خود، نقض اساسی ماده ۲۸ برجام از سوی دولت‌های همسو با دولت آمریکا، انگلستان، فرانسه و آلمان در گروه ۱+۵ نیز بوده است.
۳. رها شدن ایران از تعهدهای خود در برجام
کنوانسیون وین در زمینه حقوق عهدنامه‌ها که در سال ۱۹۶۹ اعتبار یافت، در این زمینه روشن است. موافقت‌نامه برجام یک عهدنامه دوجانبه میان ایران و از سوی دیگر پنج کشور عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل و آلمان است. بر پایه بند یک ماده ۶۰ کنوانسیون وین، «نقض اساسی یک عهدنامه دوجانبه از سوی یکی از دو طرف آن، به طرف دیگر اجازه می‌دهد به‌عنوان مبنایی برای پایان بخشیدن به این عهدنامه یا به تعلیق درآوردن اجرای همه یا بخشی از آن استناد کند».
بنابراین دولت ایران حق داشته است در پی خارج شدن دولت آمریکا از موافقت‌نامه برجام و برقرارکردن تحریم‌های گسترده هسته‌ای و تحریم‌هایی در زمینه‌های دیگر علیه ایران که نقض اساسی موافقت‌نامه برجام بوده‌اند، خود را از تعهداتی که در موافقت‌نامه برجام پذیرفته بوده است، رها سازد یا اجرای تعهدات خود را به حال تعلیق درآورد. اینکه پنج دولت دیگر، عضو موافقت‌نامه برجام بوده‌اند، تاثیری در نقض اساسی این موافقت‌نامه از سوی دولت آمریکا و حق برخورداری دولت ایران در پایان بخشیدن به این موافقت‌نامه و رهایی یافتن از تعهدات خود بر پایه آن نداشته است. افزون بر آن، دولت‌های آمریکا، انگلستان، فرانسه و آلمان همگی مشترکا، طرف مقابل دولت ایران در برجام بوده‌اند و نقض اساسی برجام از سوی یکی از این دولت‌ها، نقض برجام از سوی همگی آنان شمرده می‌شود. ازهمین‌رو در ذیل بند ۳۷ موافقت‌نامه برجام، ایران حق رها شدن از تعهدات خود را چنین خواستار شده است: «چنانچه تحریم‌ها، جزئا یا کلا مجددا اِعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام تلقی خواهد کرد.»
۴. اجرای سازوکار مواد ۳۶ و ۳۷ برجام، جایگاهی ندارد
با نقض اساسی موافقت‌نامه برجام از سوی دولت آمریکا که پیامد آنها رها شدن دولت ایران از تعهدهای خود یا به تعلیق درآوردن تعهدهای خود در این موافقت‌نامه بوده است، هیچ‌یک از مواد و مندرجات این موافقت‌نامه دارای اعتبار و لازم‌الاجرا نیستند. بنابراین دولت‌های انگلستان، فرانسه و آلمان که تعهد داشته‌اند از نقض اساسی موافقت‌نامه برجام از سوی دولت آمریکا پیشگیری کنند و به این تکلیف عهدنامه‌ای خود عمل نکرده و خود نیز تحریم‌های دیگری ناسازگار با برجام را به ایران تحمیل کرده‌اند، به هیچ عنوان حق استناد به سازوکار پیش‌بینی‌شده در مواد ۳۶ و ۳۷ موافقت‌نامه برجام برای بازگرداندن تحریم‌های پیش‌بینی‌شده در قطعنامه‌های سابق شورای امنیت را که در پی امضای موافقت‌نامه برجام، اجرای آنها متوقف شده بوده‌اند، نخواهند داشت. افزون بر آن، این دولت‌ها که تحریم‌های غیرقانونی دیگری را با تخلف از موافقت‌نامه برجام علیه سازمان‌های دولتی ایران به اجرا درآورده‌اند دارای صلاحیت نیستند و نمی‌توانند با رجوع به شورای امنیت، خواستار به اجرا درآوردن تحریم‌های ملغی‌شده شورای امنیت علیه دولت ایران شوند.
۵. قطعنامه ۲۲۳۱
بند یک قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که در ۲۹ تیر ۱۳۹۴برابر با ۲۰ ژوئن ۲۰۱۵ به اتفاق آرای اعضای آن صادر شد، «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) را تایید و بر اجرای کامل آن تاکید کرده است. در بند ۸ این قطعنامه نیز اعلام شده است که شورای امنیت، ۱۰سال پس از روز تصویب «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) و با تحقق یافتن همه شروط این قطعنامه، هیچ‌یک از قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت که فهرست آنها در بند ۷ این قطعنامه آمده است، دیگر اِعمال نخواهند شد. در بند ۱۰ این قطعنامه نیز از کشورهای ۱+۵ (چین، فرانسه، آلمان، روسیه، انگلیس و آمریکا) خواسته شده است همه موضوعات در رابطه با اجرای برجام را از طریق روش‌های پیش‌بینی‌شده در آن حل‌وفصل کنند.
ماده ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ نیز که روشی را برای رسیدگی به شکایت هریک از امضاکنندگان برجام که مدعی نقض قابل‌توجه تعهدات طرف مقابل در چارچوب برجام است، پیش‌بینی کرده است، با خارج شدن دولت آمریکا از برجام و نقض قابل‌توجه تعهدات خود و صدور فرمان تحریم‌های گسترده و خودسرانه علیه ایران و همسویی انگلستان، فرانسه و آلمان با دولت آمریکا نیز نقض شده است. بنابراین دولت ایران که ذی‌نفع اجرای تعهدات دولت‌های ۱+۵ در برجام بوده و هست، حق داشته با استناد به بند یکم ماده ۶۰ کنوانسیون وین سال ۱۹۶۹، خود را از قید تعهدهایی که در برجام پذیرفته بوده است رها کند یا اجرای تعهدات خود را به حال تعلیق درآورد.
و سرانجام با خروج دولت آمریکا از برجام و صدور فرمان‌های تحریم گسترده از سوی رئیس‌جمهور آمریکا و تحریم‌های دیگری از سوی دولت‌های اروپایی عضو برجام علیه ایران، دولت آمریکا و این دولت‌های اروپایی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل را نیز به‌گونه‌ای اساسی نقض کرده‌اند و به هیچ عنوان حق استناد به آن یا سازوکار مواد ۳۶ و ۳۷ برجام را که مورد تایید این قطعنامه قرار گرفته است، نخواهند داشت.
