مکانیسم ماشه و صنعت خودرو ایران/ آیا چینی‌ها خداحافظی می‌کنند؟

 سخنگوی وزارت خارجه هفته گذشته تاکید کرد که قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین بدون تاثیر از حواشی ادامه دارد؛ این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که بیش از چهار سال از امضای سند همکاری راهبردی میان دو کشور گذشته است. با این حال، همچنان این توافق در ابهام به‌سر می‌برد. یکی از مهم‌ترین محورهای این سند، صنعت خودرو است؛ حوزه‌ای که با وجود تاکید مکرر مقامات ایرانی بر اهمیت توافق، ابتدایی‌ترین وعده‌های آن نیز تاکنون محقق نشده است.

تجربه خودروسازان چینی در ایران

آنچه به پیچیدگی ماجرا می‌افزاید، تجربه حضور خودروسازان چینی در ایران است. با آغاز دور دوم تحریم‌ها، بسیاری از شرکت‌های چینی بازار خودروی کشور را ترک کردند. این خروج گسترده نشان داد که همکاری خودروسازان این کشور با ایران، بیش از آن‌که راهبردی و مبتنی بر توافقات دو دولت باشد، تابعی از محاسبات اقتصادی، تجاری و بین‌المللی این شرکت‌هاست. اکنون، با مطرح شدن دوباره احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه، این سوال حیاتی مطرح است که آیا چینی‌ها بار دیگر مسیر گذشته را تکرار خواهند کرد؟

چشم‌انداز مبهم توافق ۲۵ ساله

از امضای سند راهبردی همکاری ایران و چین بیش از چهار سال می‌گذرد. این سند که در فروردین ۱۴۰۰ به امضا رسید، محورهای مختلفی از جمله همکاری در صنعت خودرو را شامل می‌شود. بر اساس این توافق، دو خودروساز بزرگ ایران، یعنی ایران‌خودرو و سایپا، موظف به همکاری با خودروسازان چینی در زمینه انتقال دانش، فناوری و تولید مشترک شدند. در این سند همچنین به طراحی شهرک صنعتی تولید خودرو با استفاده از فناوری انرژی‌های تجدیدپذیر اشاره شده است. با وجود این، تاکنون هیچ‌یک از این اهداف در عرصه عمل محقق نشده است.

سایه سنگین مکانیسم ماشه

احتمال فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» که تمامی تحریم‌های قبلی شورای امنیت را علیه ایران فعال می‌کند، بیش از گذشته جدی شده است. این مکانیسم که بر مبنای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است، شرایط جدیدی را برای ایران ایجاد می‌کند. در چنین شرایطی، نه تنها اجرایی شدن سند همکاری ۲۵ ساله میان ایران و چین کمرنگ می‌شود، بلکه حضور فعلی خودروسازان چینی در بازار ایران نیز با ابهام همراه خواهد شد. بسیاری از خودروسازان چینی در سال ۹۷ بازار کشور را ترک کردند، چرا که همکاری با صنعت خودروی ایران می‌توانست تبعاتی جدی برای آنها به همراه داشته باشد.

چالش‌های جدید برای بازار خودروی ایران

در صورت فعال‌سازی مجدد تحریم‌ها، مشارکت فعلی چین در صنعت خودروی ایران نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. این مشارکت‌ها که بیشتر محدود به واردات قطعات و مونتاژ برخی مدل‌ها است، فاقد ابعاد تکنولوژیک و انتقال دانش بوده‌اند. خروج احتمالی چینی‌ها بار دیگر به کاهش تنوع در بازار خودرو، افزایش قیمت‌ها و کمبود عرضه منجر خواهد شد. این در حالی است که خودروسازان چینی اکنون در بسیاری از بازارهای جهانی حضور پررنگ دارند و ترجیح می‌دهند بازار ایران را فدای همکاری‌های وسیع‌تر خود نکنند.

جدول تاثیر همکاری‌های خودروسازان

پیامدهای خروج احتمالی چینی‌ها

اگر خودروسازان چینی بار دیگر تصمیم به خروج بگیرند، تاثیر این خروج به سرعت بر بازار خودرو ایران نمایان خواهد شد. خودروهای چینی به دلیل قیمت‌های مناسب‌تر نسبت به خودروهای وارداتی، بخش قابل‌توجهی از تقاضای بازار را تأمین می‌کنند. با خروج آنها، تنوع و حجم عرضه در بازار کاهش یافته و مشتریان ناچار به انتخاب میان خودروهای داخلی با کیفیت پایین‌تر یا خودروهای وارداتی با قیمت‌های بالا خواهند بود.

مقایسه خروج خودروسازان اروپایی و چینی

تجربه قبلی از خروج شرکای اروپایی مانند رنو نشان می‌دهد که این شرکت‌ها به دنبال انتقال فناوری و توسعه ظرفیت‌های صنعتی کشور بودند. در مقابل، همکاری‌های چینی بیشتر مبتنی بر مونتاژ خودروهای کم‌هزینه با هدف سودآوری کوتاه‌مدت بوده است. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که خروج اروپایی‌ها خلأ فناوری بزرگی به جا گذاشت، در حالی که خروج چینی‌ها بیشتر بازار را از نظر عرضه دچار بحران می‌کند.

نوسانات احتمالی در تامین قطعات

علاوه بر خودروهای مونتاژی، بسیاری از قطعات مورد نیاز خودروسازان داخلی نیز از چین تامین می‌شود. در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، اگرچه احتمال قطع واردات قطعات پایین است، اما هزینه تامین این قطعات افزایش پیدا خواهد کرد که می‌تواند تولید داخل را نیز تحت تاثیر قرار دهد.