سازوکار ماشه/ زنگ خطری واقعی یا یک نمایش؟

سازوکار ماشه که در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و برجام تعریف شده است، به عنوان ابزاری برای بازگرداندن خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران در صورت ادعای نقض توافق مطرح شده است. این مفهوم در سال‌های گذشته به یکی از مسائل مهم در حوزه سیاست خارجی و حقوق بین‌الملل ایران تبدیل شده است.

پیشینه تاریخی مکانیسم ماشه

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که در سال ۲۰۱۵ به تصویب رسید، بند مکانیسم ماشه را به عنوان تضمین اجرای توافق در خود جای داده است. این بند، به کشورهای طرف برجام اجازه می‌دهد در شرایطی که ایران به تعهدات خود عمل نمی‌کند، بازگشت تحریم‌ها را درخواست کنند.

مرور قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران

بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ شش قطعنامه از سوی شورای امنیت علیه ایران صادر شده است که پیامدهای اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای داشته است:

تفاوت‌های تحریم سازمان ملل و آمریکا

طبق تحلیل‌ها، تحریم‌های شورای امنیت متمرکز بر حوزه‌های نظامی و فناوری‌های حساس هستند و هدفمند عمل می‌کنند. در مقابل، تحریم‌های آمریکا اقتصادی بوده و تمام بخش‌های اقتصادی ایران را هدف گرفته‌اند.

ایالات متحده علاوه بر محدودیت‌های مالی، با تحریم ثانویه، صادرات نفت ایران و دسترسی این کشور به نظام بانکی بین‌المللی را شدیدا محدود کرده است.

پیامدهای اقتصادی سازوکار ماشه

فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند پیامدهای زیر را به همراه داشته باشد:

صادرات نفت و پتروشیمی: با وجود تحریم‌های فعلی آمریکا، بازگشت تحریم‌های سازمان ملل تغییر چشمگیری ایجاد نخواهد کرد.

نظام مالی و بانکی: فشارهای بانکی شورای امنیت بسیار محدودتر از تحریم‌های ایالات متحده است.

فناوری‌های حساس: امکان دسترسی به فناوری‌های دوگانه کاهش می‌یابد.

اثرات روانی و انتظارات: نوسانات نرخ ارز و بی‌ثباتی بازارها ممکن است شدت یابد.

سناریوهای پیش روی ایران

مرکز پژوهش‌های مجلس سه سناریوی اصلی را در صورت فعال شدن سازوکار ماشه بررسی کرده است:

همراهی اتحادیه اروپا با آمریکا: فشار سیاسی افزایش می‌یابد، اما تاثیر اقتصادی جدیدی ایجاد نمی‌شود.

مخالفت چین و روسیه: قطعنامه‌ها بی‌اثر شده و کارایی خود را از دست می‌دهند.

مدیریت فشارها و بهره‌گیری از فرصت‌های منطقه‌ای: همکاری با کشورهای شرقی ممکن است بخشی از فشارها را کاهش دهد.

توصیه‌ها

مرکز پژوهش‌های مجلس معتقد است که فعال‌سازی سازوکار ماشه ابزاری بیشتر سیاسی است تا اقتصادی، زیرا اقتصاد ایران هم‌اکنون تحت سنگین‌ترین تحریم‌های آمریکا قرار دارد.

برای ایران توصیه شده است که:

از ابزارهای حقوقی برای مقابله با اقدامات احتمالی استفاده شود.

دیپلماسی فعال منطقه‌ای و جهانی گسترش یابد.

توان داخلی در حوزه فناوری‌های حساس تقویت شود.

بازار ارز و سرمایه با مدیریت درست، اثرات روانی تحریم‌ها کاهش یابد.

در نهایت، سازوکار ماشه سایه‌ای سیاسی است که بیشتر جنبه روانی دارد تا ایجاد فشار اقتصادی جدید.