نقش و کارکرد ابزارهای سیاست پولی در اقتصاد ایران

در اجرای سیاست‌های پولی، بانک مرکزی ایران می‌تواند به صورت مستقیم با اعمال مقررات و دستورالعمل‌ها و یا به صورت غیرمستقیم از طریق تأثیرگذاری بر شرایط بازار پول، اقدام به تنظیم و کنترل نقدینگی و تورم نماید. بر این اساس، ابزارهای سیاست پولی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

ابزارهای مستقیم (غیر مبتنی بر شرایط بازار)

ابزارهای غیرمستقیم (مبتنی بر شرایط بازار)

در ادامه به تشریح این ابزارها پرداخته شده است:

۱. ابزارهای مستقیم سیاست پولی

۱-۱. کنترل نرخ‌های سود بانکی

با اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا و معرفی عقود با بازدهی ثابت و مشارکتی، تعیین ضوابط نرخ سود بانکی به شورای پول و اعتبار واگذار شده است. طبق ماده ۲ آیین‌نامه فصل سوم این قانون، شورای پول و اعتبار نرخ حداقل و حداکثر سود تسهیلات را تعیین می‌کند. همچنین بر اساس ماده ۳ آیین‌نامه فصل چهارم، بانک مرکزی می‌تواند در تعیین نرخ حداقل سود برای طرح‌های سرمایه‌گذاری و سایر تسهیلات بانکی دخالت کند تا سیاست‌های پولی به شکل مؤثری اجرایی شود.

۱-۲. سقف اعتباری

بانک مرکزی با اعمال محدودیت‌های اعتباری و تخصیص اولویت در اعطای تسهیلات بانکی به بخش‌های مشخص اقتصادی، به جهت‌دهی منابع مالی کمک می‌کند. بر اساس ماده ۱۴ قانون پولی و بانکی کشور، بانک مرکزی می‌تواند حداکثر میزان وام‌ها و اعتبارات در رشته‌های مختلف را تعیین و نحوه مصرف وجوه سپرده‌ها را کنترل کند.

۲. ابزارهای غیرمستقیم سیاست پولی

۲-۱. نسبت سپرده قانونی

این ابزار از طریق تعیین نسبت مشخصی از سپرده‌های بانک‌ها نزد بانک مرکزی عمل می‌کند. بانک‌ها موظف‌اند درصدی از سپرده‌های دریافتی را به صورت سپرده قانونی نزد بانک مرکزی نگهداری کنند. افزایش این نسبت موجب کاهش توان بانک‌ها در پرداخت تسهیلات و کاهش نقدینگی می‌شود و کاهش آن باعث افزایش اعتبارات بانکی خواهد شد. مطابق ماده ۱۴ قانون پولی و بانکی، این نسبت نباید کمتر از ۱۰ درصد و بیشتر از ۳۰ درصد باشد و بانک مرکزی می‌تواند بر اساس نوع فعالیت بانک‌ها این نسبت‌ها را متفاوت تعیین کند.

۲-۲. اوراق مشارکت بانک مرکزی

به منظور مدیریت نقدینگی و اجرای عملیات بازار باز، بانک مرکزی از انتشار اوراق مشارکت استفاده می‌کند. این اوراق که مبتنی بر عقود شرعی و مشارکتی است، جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه ربوی محسوب می‌شود. بر اساس ماده ۹۱ قانون برنامه سوم توسعه و تصویب شورای پول و اعتبار، بانک مرکزی مجاز به انتشار این اوراق است. انتشار اوراق مشارکت باعث کاهش حجم نقدینگی و کنترل پایه پولی می‌شود و ابزاری مؤثر در مهار تورم و تنظیم بازار پول است.

۲-۳. سپرده ویژه بانک‌ها نزد بانک مرکزی

یکی دیگر از ابزارهای غیرمستقیم، افتتاح حساب سپرده ویژه بانک‌ها نزد بانک مرکزی است که از سال ۱۳۷۷ به تصویب شورای پول و اعتبار رسید. هدف اصلی این سپرده جذب منابع مازاد بانک‌ها و کنترل نقدینگی در بازار است. بانک مرکزی بر اساس ضوابط خاصی به این سپرده‌ها سود پرداخت می‌کند و این ابزار در کنترل نقدینگی نقش مهمی دارد.

ابزارهای سیاست پولی بانک مرکزی ایران ترکیبی از اقدامات مستقیم و غیرمستقیم هستند که به منظور کنترل نقدینگی، تنظیم نرخ سود و مهار تورم طراحی شده‌اند. استفاده هوشمندانه و دقیق از این ابزارها، نقش مهمی در حفظ ثبات اقتصادی و پایداری بازار پول کشور ایفا می‌کند