زندگی جسورانه و فراموش‌شده روح‌انگیز سامی‌نژاد؛ اولین زن پیشگام سینمای ناطق ایران

در این مجموعه یادداشت‌ها، به زنان اثرگذار در تاریخ سینمای ایران می‌پردازیم؛ زنانی که زندگی جسورانه و متفاوتشان در سینما، چه کوتاه و چه طولانی، اثری ماندگار بر هنر ایرانی گذاشته است. زنانی که گاه با شجاعت، گاه با جاه‌طلبی و گاه بر اثر اتفاق قدم به دنیای سینما گذاشتند و نامشان برای همیشه در تاریخ ثبت شد.

نخستین گام‌های سینمای ناطق و نقش‌آفرینی روح‌انگیز سامی‌نژاد

فیلم دختر لر، نخستین فیلم ناطق ایرانی در سال ۱۳۱۲ به کارگردانی اردشیر ایرانی و نویسندگی عبدالحسین سپنتا ساخته شد. این فیلم، بنای اولیه عمارت صدساله سینمای ایران را شکل داد؛ اما در کنار آن، نام زنی برای همیشه در تاریخ سینمای ایران ثبت شد که او روح‌انگیز سامی‌نژاد بود. بازی سامی‌نژاد در نقش گلنار، او را به عنوان نخستین بازیگر زن سینمای ناطق ایران معرفی کرد.

زندگی در هند و آغاز هنری متفاوت

براساس روایت‌ها، روح‌انگیز سامی‌نژاد در سن سیزده سالگی به هند مهاجرت کرد. زمانی که حدود هفده یا هجده سال داشت و در کنار شوهرش که یکی از کارکنان کمپانی امپریال فیلم بمبئی بود زندگی می‌کرد، پیشنهاد بازی در فیلم "دختر لر" را دریافت کرد. سپنتا با توضیح این که نام او به‌عنوان نخستین بازیگر زن سینمای ایران در تاریخ ثبت خواهد شد، سامی‌نژاد و شوهرش را برای بازی متقاعد کرد.

فیلم "دختر لر" پس از ساخت در هند، بر پرده‌ی سینماهای تهران با استقبال بی‌نظیری مواجه شد. گزارش‌ها حاکی از آن بود که حتی زنان مسن نیز برای تماشای این فیلم به سینما می‌رفتند. پس از موفقیت این فیلم، سامی‌نژاد در آثار دیگری مانند شیرین و فرهاد و فردوسی نیز نقش‌آفرینی کرد، اما به دلایلی ناشناخته، پس از این آثار تصمیم گرفت سینما را کنار بگذارد و به انزوا پناه برد.

انزوای تلخ و سرنوشت مبهم

در سال ۱۳۳۵، گزارشی که احتمالاً توسط [محمدابراهیم باستانی پاریزی] برای مجله "اطلاعات بانوان" نوشته شد، زندگی جدید سامی‌نژاد را روشن کرد. او را زنی با چهره‌ای خسته توصیف کرد که زندگی در بهداری جیرفت را با حقوقی اندک می‌گذراند و برای گرفتن مدرک تحصیلی تلاش می‌کرد. نویسنده یادآور شد که این زن همان دختری بود که سال‌ها پیش در هند در نقش گلنار مقابل دوربین سپنتا ایستاده بود، اما اکنون زندگی‌اش در گوشه‌ای دورافتاده به سالی ۱۸۰ تومان محدود شده بود.

بازیگر پیشگام و جست‌وجوی ناکام مخملباف

محسن مخملباف، کارگردان برجسته، سعی کرد برای ساخت فیلم "ناصرالدین‌شاه آکتور سینما" به دنبال روح‌انگیز سامی‌نژاد بگردد. اما او موفق نشد نشانی از این زن پیشگام پیدا کند. شخصیت گلنار در این فیلم توسط فاطمه معتمدآریا خلق شد، اما جست‌وجوی مخملباف به نتیجه نرسید. با این حال، سامی‌نژاد در مستند "سینمای ایران از مشروطه تا سپنتا" ساخته محمد تهامی‌نژاد حضور یافت و از سختی‌ها و رنج‌های خود سخن گفت؛ مصائبی که او را به گریه انداخت. سامی‌نژاد در این مستند از پیشنهادهای متعدد بازی در ایران و هند سخن گفت، اما دلایلی داشت که تصمیم به کناره‌گیری گرفته بود.

چهره‌ای دور از دسترس و سرانجامی تلخ

روح‌انگیز سامی‌نژاد که در کرمان و در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمده بود، پس از نمایش فیلم توسط خانواده‌اش طرد شد و از سوی اقوام مورد شماتت قرار گرفت. حتی ایرانیان متعصب مقیم هند به حدی به او فشار وارد کردند که مجبور بود با سه محافظ از استودیو خارج شود.

شجاعتی که همیشه در یاد خواهد ماند

سامی‌نژاد شاید به‌زودی میدان را ترک کرده باشد، اما این حرکت جسورانه او بخشی جدایی‌ناپذیر از تاریخ سینمای ایران است. در فیلم "دختر لر"، گلنار شخصیتی شجاع بود که برای نجات مرد محبوب خود، جانش را به خطر می‌انداخت. اما در زندگی واقعی، روح‌انگیز سامی‌نژاد تصمیم گرفت این شخصیت را کنار بگذارد و از جامعه فاصله بگیرد. او سرانجام در میانه دهه هفتاد خورشیدی، در تنهایی درگذشت.

در روزگاری که سینما تنها اولین گام‌های خود را برداشته بود، سامی‌نژاد با شجاعتی بی‌نظیر قدم به عرصه‌ای گذاشت که شاید ساده‌لوحانه به نظر برسد، اما پیوندی ماندگار با تاریخ سینمای ایران ایجاد کرد. او همچون سربازی بی‌پشتوانه، در صف نخست نبردی فرهنگی ایستاد و نامش را در تاریخ جاودان کرد.